महाराष्ट्राचे अरण्यऋषी मारुती चितमपल्ली यांचे ९३ व्या वर्षी निधन झाले. निसर्ग, वन्यजीव आणि पक्षीविश्वासाठी त्यांनी संपूर्ण आयुष्य वाहिले. भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित केले होते.
सोलापूर: महाराष्ट्राच्या निसर्ग, वन्यजीव आणि पक्षीविश्वासाठी संपूर्ण आयुष्य वाहणारे अरण्यऋषी मारूती चितमपल्ली यांचे निधन झाले आहे. त्यांनी वयाच्या 93व्या वर्षी सोलापूर येथील आपल्या राहत्या घरी अखेरचा श्वास घेतला. देशाच्या वन्यजीव संवर्धनासाठी आणि मराठी साहित्यातील निसर्गलेखनासाठी त्यांनी केलेल्या कार्याची दखल घेत ३० एप्रिल २०२५ रोजी भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने गौरवले होते. दुर्दैवाने पुरस्कार स्वीकृत केल्यानंतर ते आजारी पडले आणि दीर्घ आजारानंतर १८ जून रोजी संध्याकाळी त्यांचे निधन झाले.
एक निसर्गभक्ताची सुरुवात
१२ नोव्हेंबर १९३२ रोजी सोलापूरमध्ये जन्मलेल्या मारूती चितमपल्ली यांनी प्रतिकूल परिस्थितीत शिक्षण घेतले. टी. एम. पोरे विद्यालय आणि नॉर्थकोर्ट टेक्निकल स्कूल येथे शिक्षण घेतल्यानंतर दयानंद कॉलेज, सोलापूर येथून इंटरमिजिएट सायन्सची परीक्षा उत्तीर्ण केली. नंतर त्यांनी कोईमतूरच्या सदर्न फॉरेस्ट रेंजर्स कॉलेजमध्ये प्रवेश घेऊन १९५८ ते १९६० या काळात वनक्षेत्रपाल पदवी मिळवली.
वन विभागातील एक प्रेरणादायी प्रवास
चितमपल्ली यांची वनविभागातील कारकीर्द साताऱ्यातील ढेबेवाडी येथे सुरू झाली. नंतर त्यांनी महाबळेश्वर, नांदेड, गोंदिया, नवेगावबांध, पनवेल, पुणे अशा अनेक ठिकाणी जबाबदारी सांभाळली. वन्यजीव प्रकल्पांमध्ये मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पाचे उपसंचालक म्हणून त्यांनी उल्लेखनीय कार्य केले. १९९० मध्ये त्यांनी वनसेवेतील कार्यातून निवृत्ती घेतली.
संवर्धनासाठी अर्पण केलेले आयुष्य
कर्नाळा पक्षी अभयारण्य, नवेगाव राष्ट्रीय उद्यान, नागझिरा अभयारण्य आणि मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प यांसारख्या संवेदनशील जैवविविधतेच्या केंद्रांच्या उभारणीत आणि विकासात त्यांचे मोलाचे योगदान होते. ते एक कुशल पक्षीतज्ज्ञ, संशोधक आणि व्यवस्थापक होते. त्यांच्या अभ्यासाचा परीघ वन्यजीव व्यवस्थापन, जैवविविधता, पक्षी व प्राणीशास्त्र यावर व्यापक होता. त्यांनी अनेक आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व केले.
मराठी साहित्यातील निसर्गलेखनाचा ऋषितुल्य कण
ते मूळचे तेलुगू भाषिक असूनही, मराठी साहित्याच्या समृद्धीसाठी त्यांनी दिलेलं योगदान आश्चर्यचकित करणारं आहे. सुलभ आणि ओघवत्या भाषेत त्यांनी तब्बल २० पुस्तके लिहिली, जी सर्व वयोगटातील वाचकांनी आवर्जून वाचली. विशेषतः त्यांनी सुमारे एक लाख नवीन शब्द मराठी भाषेला दिले, ही बाब त्यांच्या भाषिक संपन्नतेची ठळक साक्ष आहे. चितमपल्ली यांनी निसर्ग आणि पक्षी या विषयावर मराठी भाषेत अतुलनीय साहित्य निर्माण केले. ‘पक्षी जाय दिगंतरा’, ‘चकवा चांदणं’, ‘रानवाटा’, ‘निसर्गवाचन’, ‘पाखरमाया’, अशी त्यांची अनेक पुस्तके मराठी साहित्याच्या वैभवात भर घालणारी ठरली. ‘पक्षीकोश’, ‘पाणिकोश’, ‘मत्सकोश’ यांसारखे विश्लेषणात्मक ग्रंथ त्यांनी लिहिले. त्यांचे ‘चकवा चांदणं’ हे आत्मचरित्र वाचकांच्या विशेष पसंतीस उतरले.
आरोग्यदायी आणि शिस्तबद्ध जीवनशैलीचे मूर्तिमंत उदाहरण
९३व्या वाढदिवसानिमित्तदेखील त्यांची प्रकृती उत्तम होती, आणि यामागचं रहस्य म्हणजे त्यांची अचूक, शिस्तबद्ध दिनचर्या. दररोज पहाटे ४ वाजता उठून ते व्यायाम करत, त्यानंतर नामस्मरण, वाचन यासाठी वेळ देत. शाकाहार, फलाहार, वेळेवर भोजन व झोप यांचं काटेकोर पालन आणि नियमित जीवनशैली हीच त्यांच्या उत्तम आरोग्याची गुरुकिल्ली होती. विशेष म्हणजे, त्यांनी वयाच्या त्या टप्प्यावरही चष्म्याशिवाय सहज वाचन करण्याची विलक्षण क्षमता टिकवून ठेवली होती. त्यांच्या अनुशासित जीवनशैलीची ही ठळक साक्षच म्हणावी लागेल.
मान्यतेची शिखरं
वन्यजीव संवर्धनासाठी आणि मराठी निसर्गसाहित्याच्या क्षेत्रात दिलेल्या अमूल्य योगदानाबद्दल भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री पुरस्काराने गौरवले. यापूर्वी ते राज्य वन्यजीवन सल्लागार समितीचे सदस्य, मराठी अभ्यासक्रम मंडळाचे सदस्य तसेच महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचे संचालक म्हणूनही कार्यरत होते. त्यांनी अनेक साहित्य संमेलनांच्या अध्यक्षपदांचा मानही भूषवला. विशेष म्हणजे, २००६ साली सोलापुरात भरलेल्या ७९व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांच्याकडे होते.
निसर्गासाठी झिजलेला जीव
चितमपल्ली यांच्या निधनामुळे महाराष्ट्राने एक निसर्ग ऋषी, विद्वान संशोधक, आणि हळव्या मनाचा साहित्यिक गमावला आहे. त्यांनी आपल्या संपूर्ण आयुष्यात वन, प्राणी, पक्षी आणि भाषा यांचं संगोपन केलं. त्यांच्या लेखणीतून उगम पावलेली निसर्गप्रेमाची बीजं अजून अनेकांच्या मनात रुजत राहतील.