Indian Space Shield : भारताचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प 'स्पेस शील्ड', चीनला टक्कर की महासत्तेच्या दिशेने वाटचाल?

16

Image Credit : Gemini

अंतराळ युद्ध?

पूर्वी अंतराळाचा उपयोग प्रामुख्याने वैज्ञानिक संशोधन, संप्रेषण, हवामान अंदाज आणि शिक्षणासाठी केला जात होता. मात्र आता ते युद्धभूमी बनत चालले आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे उपग्रहांचा उपयोग टेहळणी, नेव्हिगेशन, क्षेपणास्त्र मार्गदर्शन आणि शत्रूच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी केला जातो. चीनने या क्षेत्रात मोठी आघाडी घेतली असून त्याच्याकडे १००० हून अधिक लष्करी उपग्रह आहेत. अँटी-सॅटेलाइट क्षमताही त्याच्याकडे आहे. त्यामुळे भारतासमोर मोठे सुरक्षा आव्हान निर्माण झाले आहे. भारतानेही SBS-3 सारख्या प्रकल्पांद्वारे स्वतःची अवकाश संरक्षण यंत्रणा विकसित करणे आवश्यक ठरले आहे, कारण भविष्यातील युद्धं आकाशातही लढली जाणार आहेत.

26

Image Credit : AI-generated image (Representative photo)

चीनची अंतराळ भिंत!

चीनने अवकाशात आपली लष्करी ताकद झपाट्याने वाढवली आहे. २०१० साली केवळ ३६ उपग्रहांपासून सुरुवात करून, आज चीनकडे १००० हून अधिक उपग्रह आहेत. हे उपग्रह विविध उद्दिष्टांसाठी वापरले जात आहेत, त्यामध्ये गुप्तचर कार्य, संप्रेषण, नेव्हिगेशन आणि क्षेपणास्त्र नियंत्रण अशा लष्करी बाबींचा समावेश आहे. विशेष म्हणजे, या उपग्रहांपैकी ५०० हून अधिक उपग्रह हे थेट गुप्तचर आणि इतर लष्करी कामांसाठी कार्यरत आहेत. या उपग्रहांच्या मदतीने चीन शत्रूराष्ट्रांवरील नजर ठेवतो, हालचालींचा मागोवा घेतो आणि संभाव्य युद्धस्थितीत सामरिक निर्णय घेण्याची तयारी ठेवतो. त्यामुळे जागतिक स्तरावर सामरिक संतुलन ढासळण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे.

36

Image Credit : Nasa.Gov

ऑपरेशन सिंदूर

२०२५ मध्ये भारताने केलेल्या ‘ऑपरेशन सिंदूर’ दरम्यान उपग्रहांद्वारे आवश्यक माहिती मिळण्यात विलंब झाला, ज्याचा थेट परिणाम ऑपरेशनच्या वेगावर आणि अचूकतेवर झाला. या दरम्यान, चीनने पाकिस्तानला उपग्रह imagery आणि गुप्तचर माहिती वेळेत पुरवली, ज्यामुळे पाकिस्तानला लष्करी तयारीसाठी मदत मिळाली. या घटनेनंतर भारताला जाणवले की, स्वतंत्र आणि तात्काळ उपलब्ध होणाऱ्या उपग्रह आधारित माहितीशिवाय कोणतेही लष्करी अभियान पूर्ण क्षमतेने राबवणे कठीण आहे. परिणामी, भारताने स्वतःची अवकाश निगराणी व्यवस्था मजबूत करण्याचा निर्णय घेतला. याच पार्श्वभूमीवर SBS-3 सारखी योजना राबवली जाऊ लागली, जेणेकरून देशाला कुठल्याही परिस्थितीत उपग्रहावर आधारित अचूक, सुरक्षित आणि वेळेवर माहिती मिळू शकेल.

46

Image Credit : freepik

भारताचा 'स्पेस शील्ड'

चीनच्या वाढत्या अंतराळ वर्चस्वाला प्रत्युत्तर देण्यासाठी भारताने SBS-3 (Space-Based Surveillance System) प्रकल्प सुरू केला आहे. या ambitious योजनेअंतर्गत २०२९ पर्यंत एकूण ५२ लष्करी आणि संरक्षणविषयक उपग्रह अवकाशात प्रक्षेपित केले जातील. हे उपग्रह संपूर्ण देशाच्या सीमांचं आणि सामरिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या भागांचं दिवस-रात्र सातत्यपूर्ण निरीक्षण करतील. यामुळे भारताला कुठल्याही शत्रू राष्ट्राच्या हालचालींवर वेळेत आणि अचूक माहिती मिळेल. SBS-3 प्रकल्पामुळे भारताची अवकाशातील लष्करी क्षमता लक्षणीय वाढेल आणि चीनसारख्या देशांच्या उपग्रहाधारित गुप्तचर यंत्रणेला सशक्त उत्तर देणे शक्य होईल. ही योजना भारताच्या राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी एक निर्णायक पाऊल मानली जात आहे.

56

Image Credit : Getty

भारी गुंतवणूक

SBS-3 (Space-Based Surveillance System) योजनेसाठी भारत सरकारने 2023 मध्ये तब्बल 27,000 कोटी रुपये मंजूर केले. ही रक्कम भारताच्या अवकाश-आधारित लष्करी क्षमतांना बळकट करण्यासाठी वापरली जात आहे. या प्रकल्पांतर्गत अनेक अत्याधुनिक उपग्रह अवकाशात पाठवले जाणार असून, त्याद्वारे सीमांवरील हालचाली, शत्रूच्या गुप्त हालचाली आणि सामरिक माहिती मिळवणे शक्य होणार आहे.याच वेळी, 2025-26 या आर्थिक वर्षासाठी भारताचे एकूण संरक्षण बजेट 6.8 लाख कोटी रुपये इतके होते. या प्रचंड बजेटमधून आधुनिक तंत्रज्ञान, अवकाश संरक्षण, गुप्तचर क्षमता आणि डिजिटल युद्धसज्जता यावर विशेष भर देण्यात आला आहे. SBS-3 हा प्रकल्प या एकूण रणनीतीचा एक महत्त्वाचा भाग असून, भविष्यातील युद्धांसाठी भारताची तयारी अधिक प्रभावी करण्याचे त्यामागे उद्दिष्ट आहे.

66

Image Credit : our own

संरक्षण खर्च वाढणार

२०४७ पर्यंत भारताचा संरक्षण खर्च सुमारे पाचपट वाढेल, असा अंदाज व्यक्त करण्यात आला आहे. या वाढत्या खर्चात एक महत्त्वाचा आणि मोठा वाटा अवकाश निगराणी आणि उपग्रह-आधारित लष्करी क्षमतांचा असेल. भविष्यातील युद्धे केवळ जमिनीवरच नव्हे, तर अवकाशात आणि डिजिटल पातळीवरही लढली जाणार असल्याने, उपग्रहांद्वारे टेहळणी, नेव्हिगेशन, संप्रेषण आणि गुप्तचर माहिती मिळवणे अत्यावश्यक बनले आहे.

चीनने आपल्या अंतराळ लष्करीकरणात झपाट्याने वाढ करत १००० हून अधिक उपग्रह तैनात केले आहेत. यामध्ये शेकडो उपग्रह हे केवळ गुप्तचर आणि लष्करी कामासाठी वापरले जात आहेत. याच पार्श्वभूमीवर भारताने SBS-3 प्रकल्पाच्या माध्यमातून चीनच्या या वाढत्या प्रभावाला प्रत्युत्तर देण्यास सुरुवात केली आहे. २०२९ पर्यंत ५२ लष्करी उपग्रह प्रक्षेपित करण्याचे उद्दिष्ट असल्याने, भारताची अवकाशातील उपस्थिती भक्कम होणार आहे. SBS-3 मुळे भारताला २४x७ सीमांची आणि शत्रूच्या हालचालींची नजर ठेवता येणार असून, हे भविष्यकालीन लष्करी रणनीतीतले एक निर्णायक पाऊल ठरणार आहे.