NGO कशी बनवायची, कुठे नोंदणी करायची, निधी कसा मिळवायचा?, NGO बद्दल सर्व माहिती जाणून घ्या

Image Credit: Our own

The role of NGOs in India: भारतात गैर-सरकारी संस्थांची (एनजीओ) भूमिका खूप महत्त्वाची आहे. या संस्था सामाजिक कल्याण, शिक्षण, आरोग्य, पर्यावरण संरक्षण आणि महिला सक्षमीकरण यासारख्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान देतात. स्वयंसेवी संस्था सरकार आणि समाज यांच्यातील महत्त्वाचा दुवा म्हणून काम करतात आणि सरकारी धोरणे पूर्णपणे प्रभावी नसलेल्या क्षेत्रात बदल घडवून आणण्याचा प्रयत्न करतात. सुलभ इंटरनॅशनल गेल्या अनेक दशकांपासून देशातील स्वच्छता अभियानात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. त्याचप्रमाणे देशात अनेक स्वयंसेवी संस्था आहेत ज्या गटांच्या माध्यमातून देशातील महिलांचे सक्षमीकरण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावत आहेत. पंतप्रधान मोदींनीही मंचावरून बचत गटांचे कौतुक केले. देशाच्या विकासात योगदान देणाऱ्या एनजीओ आणि अशा समूहांना भारत सरकारही मदत करत आहे.

जर तुम्हालाही समाजसेवेच्या उद्देशाने एनजीओ सुरू करायची असेल (एनजीओ कशी सुरू करावी), त्यासाठी योग्य प्रक्रिया आणि नोंदणी आवश्यक आहे. या लेखात आपण भारतात एनजीओ बनवण्याची प्रक्रिया काय आहे आणि नोंदणी कशी केली जाते ते तपशीलवार जाणून घेणार आहोत.

NGO म्हणजे काय आणि त्याची गरज का आहे? (What is NGO, why it is necessary)

एनजीओ ही एक स्वतंत्र संस्था आहे जी सामाजिक, पर्यावरणीय, सांस्कृतिक किंवा शैक्षणिक उद्दिष्टे पूर्ण करण्यासाठी कार्य करते. भारतात लाखो स्वयंसेवी संस्था कार्यरत आहेत ज्या विविध क्षेत्रात समाजाच्या भल्यासाठी कार्यरत आहेत.

स्वयंसेवी संस्थांची गरज आहे कारण...

- सर्व सामाजिक समस्या केवळ सरकार सोडवू शकत नाही.

- ते समाजातील दुर्बल घटकांना सक्षम बनवतात.

-शिक्षण, आरोग्य आणि पर्यावरणविषयक जागरूकता वाढवा.

-स्थानिक स्तरावर सामाजिक सेवा प्रभावीपणे पुरवणे.

भारतातील एनजीओचे प्रकार (Types of NGOs)

भारतात प्रामुख्याने तीन प्रकारच्या NGO आहेत:

1. ट्रस्ट: हे धार्मिक, सामाजिक आणि सेवाभावी कार्यांसाठी आहे.

2. सोसायटी: हे एक गट म्हणून काम करते आणि त्याचा उद्देश शिक्षण, कला, विज्ञान आणि सामाजिक कार्यांना प्रोत्साहन देणे आहे.

3. कलम 8 कंपनी: ही ना-नफा कंपन्यांसाठी आहे, ज्या सामाजिक कार्यात कोणताही नफा पुन्हा गुंतवतात.

एनजीओ सुरू करण्यासाठी तुम्हाला काय करावे लागेल? (How to start a NGO)

1. ध्येये आणि उद्दिष्टे ठरवा:

सर्वप्रथम, तुमची एनजीओ कोणत्या उद्देशाने काम करेल हे तुम्हाला ठरवावे लागेल. हे शिक्षण, आरोग्य, महिला सक्षमीकरण, बालविकास, पर्यावरण किंवा इतर कोणत्याही सामाजिक कार्यासाठी डिझाइन केलेले आहे. जर तुमच्या एनजीओचे उद्दिष्ट ठरवले असेल तर तुम्ही अर्धे अंतर कापले आहे असे समजा.

2. NGO चे नाव आणि रचना ठरवा:

प्रत्येक NGO चे नाव असते. तुम्हालाही नाव ठरवावे लागेल. या नावाने एनजीओ नोंदणीकृत आहे. तुमची एनजीओ ट्रस्ट, सोसायटी किंवा सेक्शन 8 कंपनी म्हणून काम करेल की नाही ते ठरवा.

3. सदस्य निवडा:

एनजीओसाठी किमान 3-7 सदस्यांची आवश्यकता असते. सदस्यांना त्यांच्या भूमिका आणि जबाबदाऱ्यांची स्पष्ट जाणीव असायला हवी.

एनजीओ नोंदणी प्रक्रिया (NGO registration process)

एनजीओला अधिकृत मान्यता मिळण्यासाठी त्याची नोंदणी करणे आवश्यक आहे. नोंदणीसाठी पुढील प्रक्रिया अवलंबली जाते:

1. ट्रस्ट नोंदणी (Trust Registration)

ट्रस्ट नोंदणी भारतीय ट्रस्ट कायदा, 1882 अंतर्गत केली जाते. यासाठी आवश्यक कागदपत्रे:

- ट्रस्ट डीड

- विश्वस्तांची यादी

- पॅन कार्ड आणि आधार कार्ड

- नोंदणी शुल्क

2. सोसायटी नोंदणी (Society Registration)

सोसायटी नोंदणी अधिनियम, 1860 अंतर्गत सोसायटी नोंदणी केली जाते. यासाठी आवश्यक कागदपत्रे:

- सोसायटी मेमोरँडम (मेमोरँडम ऑफ असोसिएशन)

- नियम आणि नियम

- किमान 7 सदस्यांची यादी

- सदस्यांचा पत्ता पुरावा

3. विभाग 8 कंपनी नोंदणी (Section 8 Company Registration)

कलम 8 कंपनी कंपनी कायदा, 2013 अंतर्गत नोंदणीकृत आहे. यासाठी आवश्यक कागदपत्रे:

- पॅन कार्ड आणि संचालकांचे आधार कार्ड

- MOA (Memorandum of Association) आणि AOA (Articles of Association)

- नोंदणीकृत कार्यालयाचा पुरावा

कुठे नोंदणी करायची (Where NGO registered)

एनजीओची नोंदणी भारतातील राज्यांमधील रजिस्ट्रार ऑफ सोसायटीज आणि चिट्सच्या कार्यालयात केली जाते. यासाठी तुम्हाला ऑनलाइन अर्ज करावा लागेल. एनजीओच्या नोंदणीसाठी आवश्यक कागदपत्रांसह शुल्क जमा करावे लागेल. फी जमा केल्यानंतर तुम्हाला पावती मिळेल. यानंतर, तपासणीत सर्वकाही बरोबर आढळल्यास, तुम्हाला एनजीओ नोंदणीचे प्रमाणपत्र दिले जाईल. नोंदणीकृत एनजीओचेही दर तीन ते पाच वर्षांनी नूतनीकरण करावे लागते.

भारतातील प्रमुख NGO आणि त्यांची कार्ये (India's fampus NGOs)

1. सुलभ इंटरनॅशनल: हे अनेक दशकांपासून स्वच्छतेसाठी काम करत आहे. स्वर्गीय बिंदेश्वर पाठक यांनी स्थापन केलेल्या सुलभ एनजीओ अंतर्गत देशभरात सार्वजनिक शौचालये बांधण्यात आली.

2. गुंज: जुन्या कपड्यांचा पुनर्वापर आणि ग्रामीण विकासासाठी सक्रिय.

3. अक्षय पात्र फाउंडेशन: शाळांमध्ये माध्यान्ह भोजन पुरविण्याचे काम करते.

4. हेल्पएज इंडिया: ज्येष्ठ नागरिकांना काळजी आणि सहाय्य प्रदान करण्यासाठी कार्य करते.

5. स्माईल फाउंडेशन: शिक्षण आणि आरोग्य सेवांमध्ये योगदान देते.

स्वयंसेवी संस्थांसमोरील आव्हाने आणि उपाय (NGOs challenges and solutions)

1. आर्थिक आव्हाने (Financial challenges): स्वयंसेवी संस्थांसाठी निधीची कमतरता ही सर्वात मोठी समस्या आहे. यावर उपाय म्हणजे CSR निधी आणि सरकारी योजनांचा आधार घेणे.

2. कायदेशीर अडथळा (legal hinderance): अनेक स्वयंसेवी संस्थांना योग्य कायदेशीर मार्गदर्शनाअभावी नोंदणी आणि कामकाजात अडचणी येतात. तज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.

3. जनजागृतीचा अभाव (Lack of Awareness): समाजात जागरूकता वाढवण्यासाठी सोशल मीडिया आणि डिजिटल प्लॅटफॉर्मचा प्रभावीपणे वापर केला जाऊ शकतो.

एनजीओ यशस्वीपणे चालवण्यासाठी टिप्स (Tips fo running a successful NGO)

1. मजबूत नेतृत्व: प्रभावी नेतृत्व ही एनजीओच्या यशाची गुरुकिल्ली आहे.

2. स्थानिक समुदायाशी संपर्क साधा: लोकांशी संवाद ठेवा आणि त्यांच्या समस्या समजून घ्या.

3. सोशल मीडिया वापरा: जागरूकता वाढवण्यासाठी आणि देणगीदारांपर्यंत पोहोचण्यासाठी सोशल मीडियाचा प्रभावी वापर करा.

4. पारदर्शकता राखा: आर्थिक पारदर्शकता आणि अहवाल देण्यास प्राधान्य द्या.