Navratri 2025 : दशमहाविद्या म्हणजे आदिशक्तीच्या दहा महत्त्वपूर्ण रूपांची साधना. काळिका, तारा, त्रिपुरसुंदरीपासून ते कमलेपर्यंत प्रत्येक रूप जीवनातील वेगवेगळ्या तत्त्वांचे प्रतिनिधित्व करते.
Navratri 2025 : हिंदू तंत्रशास्त्रात दशमहाविद्या म्हणजे परमेश्वरीच्या दहा रूपांची साधना होय. या दहा देवता म्हणजे विश्वातील विविध शक्तींचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या आदिशक्तींचे अवतार मानले जातात. महाविद्या म्हणजे "महान ज्ञान", आणि या दहा रूपांची उपासना ही भक्ताला सांसारिक अडचणींवर मात करून आध्यात्मिक उन्नतीकडे नेणारी मानली जाते. दशमहाविद्या प्रामुख्याने शक्तिसाधक, तांत्रिक, योगी आणि अध्यात्मिक साधकांमध्ये महत्त्वाची मानली जाते.
दशमहाविद्यांची दहा रूपे
दशमहाविद्यांमध्ये दहा प्रमुख देवता मानल्या जातात:
1. काळिका – काळाचा नाश करणारी, भीषण स्वरूपातील आदिशक्ती.
Related Articles
2. तारा– समुद्रतरण करून मुक्ती देणारी करुणामयी माता.
3. त्रिपुरसुंदरी (श्रीविद्या) – सौंदर्य, ज्ञान आणि समृद्धीचे प्रतीक.
4. भुवनेश्वरी – विश्वमाता, संपूर्ण जगाची अधिष्ठात्री देवी.
5. छिन्नमस्ता – आत्मसंयम, त्याग आणि आत्मबलाचे प्रतीक.
6. भैरवी – उग्र पण करुणामयी माता, साधकाला निर्भय करणारी.
7. धूमावती – विधवा स्वरूपातील देवी, दुःख आणि वैराग्याची अधिष्ठात्री.
8. बगुलामुखी – शत्रुनाशक शक्ती, वाणी आणि बुद्धीवर नियंत्रण देणारी.
9. मातंगी – विद्या, कला आणि संगीताची अधिष्ठात्री.
10. कमला – श्री (लक्ष्मी) स्वरूप, ऐश्वर्य आणि संपत्ती प्रदान करणारी.
महत्व आणि तत्त्वज्ञान
दशमहाविद्यांची साधना ही केवळ पूजा नसून आत्मज्ञानाचा मार्ग आहे. या दहा रूपांमधून जीवनातील सर्व पैलू समोर येतात – जन्म, मृत्यू, सौंदर्य, भय, दुःख, करुणा, वैराग्य, समृद्धी आणि ज्ञान. प्रत्येक महाविद्या साधकाला एका विशिष्ट जीवनतत्त्वाशी सामोरे जाण्याची प्रेरणा देते. उदाहरणार्थ, काळिका साधकाला निर्भय करते, तर कमला जीवनात ऐश्वर्य आणते.
धार्मिक व सांस्कृतिक महत्त्व
भारतभर दशमहाविद्यांची मंदिरे आढळतात. बंगाल, असम, ओडिशा, उत्तर प्रदेश, राजस्थान आणि महाराष्ट्रात त्यांच्या उपासनेची परंपरा आहे. नवरात्री, अमावस्या, तसेच विशेष तांत्रिक उत्सवांमध्ये दशमहाविद्यांची साधना केली जाते. या दहा रूपांची पूजा करून भक्त अध्यात्मिक उन्नतीसोबतच भौतिक यशही साध्य करतो.
तांत्रिक साधनेतील स्थान
तंत्रशास्त्रात दशमहाविद्या अत्यंत गूढ मानल्या जातात. या साधना सोप्या नसतात; त्यासाठी गुरुच्या मार्गदर्शनाची आवश्यकता असते. तांत्रिक मतानुसार, या दहा शक्तींच्या साधनेतून साधकाला मोक्ष, सिद्धी आणि आत्मबोध प्राप्त होतो. त्यामुळे दशमहाविद्या ही शक्तिसाधनेतील सर्वोच्च मानली जाते.
