नाविक: भारताचे स्वतःचे जीपीएस, सार्वजनिक वापरासाठी सज्ज

बेंगळुरू.  भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (इस्रो) भारताची स्वदेशी प्रादेशिक नेव्हिगेशन प्रणाली नाविक (NaVIC) लवकरच सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध करण्याच्या तयारीत आहे. आतापर्यंत, ही अचूक स्थिती प्रणाली मुख्यत्वे संरक्षण आणि महत्त्वाच्या सरकारी कामकाजासाठी वापरली जात होती. इन्सपेसचे प्रमुख पवन गोयंका यांनी ही माहिती दिली असून, नाविक लवकरच सर्वसामान्यांना अचूक नेव्हिगेशन सेवा प्रदान करेल असे सांगितले.

नाविक प्रकल्पाची पार्श्वभूमी

'नेव्हिगेशन विथ इंडियन कॉन्स्टेलेशन'चे संक्षिप्त रूप असलेल्या नाविकला पूर्वी इंडियन रीजनल नेव्हिगेशन सॅटेलाइट सिस्टीम (IRNSS) म्हणून ओळखले जात असे. ही एक स्वतंत्र उपग्रह-आधारित नेव्हिगेशन प्रणाली आहे जी इस्रोने भारतात आणि आसपासच्या प्रदेशात अचूक स्थिती आणि रिअल-टाइम नेव्हिगेशन माहिती प्रदान करण्यासाठी विकसित केली आहे.

नाविक प्रणालीमध्ये सात उपग्रहांचा समूह आणि भूकेंद्रांचे जाळे समाविष्ट आहे जे २४ तास कार्यरत असतात. नाविक भारतात अचूक स्थान-आधारित नेव्हिगेशन सेवा प्रदान करेल आणि भारताच्या सीमा ओलांडून १,५०० किलोमीटरपर्यंत सेवा देईल. नाविक दोन प्रकारच्या सेवा प्रदान करेल: सर्वसामान्यांसाठी स्टँडर्ड पोझिशन सर्व्हिस (SPS) आणि संरक्षणासारख्या धोरणात्मक वापरासाठी प्रतिबंधित सेवा (RS).

स्टँडर्ड पोझिशन सर्व्हिस (SPS): ही नाविकची सर्वांसाठी खुली नेव्हिगेशन सेवा आहे. ही सेवा दैनंदिन वापरासाठी नेव्हिगेशन आणि मॅपिंगसाठी अचूक आणि विश्वासार्ह स्थान सेवा प्रदान करते.

प्रतिबंधित सेवा (RS): RS ही नाविकची एन्क्रिप्टेड नेव्हिगेशन सेवा आहे जी केवळ अधिकृत वापरकर्त्यांसाठी, जसे की लष्कर आणि सरकारी संस्था, त्यांच्या धोरणात्मक आणि संवेदनशील कामकाजासाठी उपलब्ध आहे.

नागरी वापराचा विस्तार

नाविकला सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध करण्यासाठी, इस्रो L बँड तंत्रज्ञान (१५७५.४२ मेगाहर्ट्झ) असलेला नवीन उपग्रह प्रक्षेपित करण्याची योजना आखत आहे. L1 बँड सिग्नल क्षमता वाढवेल आणि जगभरातील जीपीएस-सक्षम उपकरणांमध्ये वापरता येईल. या अपग्रेडमुळे, नाविक सिग्नल योग्य चिपसेट असलेल्या सर्वसामान्यांच्या फोनमध्ये देखील कार्य करतील. यामुळे नाविक अधिक लोकांपर्यंत पोहोचेल आणि दैनंदिन जीवनात त्याचा वापर वाढेल.

नेव्हिगेशन आणि स्थितीकरणावरील परिणाम

१. उच्च अचूकता: नाविक प्रणाली ही अत्यंत अचूक असून, भारतात १० मीटर आणि भारताबाहेर २० मीटर अचूकता प्रदान करेल. नेव्हिगेशन, मॅपिंग आणि स्थान-आधारित सेवांसाठी ही अचूकता महत्त्वपूर्ण आहे.
२. उच्च विश्वसनीयता: सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध करून, इस्रो नाविकला जीपीएस, ग्लोनास, गॅलिलिओ आणि बेईडूसारख्या जागतिक नेव्हिगेशन प्रणालींना पर्याय म्हणून सादर करत आहे. हे परकीय प्रणालींवरील भारताचे अवलंबित्व कमी करेल आणि भारताची नेव्हिगेशन क्षमता वाढवेल.
३. नवीन तंत्रज्ञानाला चालना: नागरी उपकरणांमध्ये नाविकचा वापर केल्याने स्वयंचलित वाहने, ड्रोन आणि स्मार्ट शहरे यासारख्या तंत्रज्ञानांमध्ये प्रगती होईल. या तंत्रज्ञानांना कार्य करण्यासाठी अचूक आणि विश्वासार्ह नेव्हिगेशन प्रणालीची आवश्यकता आहे.

आर्थिक आणि धोरणात्मक महत्त्व

१. अंतराळ क्षेत्राचा विस्तार: इस्रो भारताच्या अंतराळ उद्योगाचा विस्तार करण्यावर लक्ष केंद्रित करत आहे. २०२५ पर्यंत ६ GSLV मोहिमांसह १२ उपग्रह प्रक्षेपित करण्याचे इस्रोचे उद्दिष्ट आहे. प्रक्षेपण क्रियाकलापांमधील ही वाढ खाजगी कंपन्यांसाठी संधी निर्माण करेल आणि उपग्रह तंत्रज्ञान आणि संबंधित सेवांमध्ये नवकल्पना आणेल.
नाविक प्रणाली अत्यंत अचूक आणि स्वयंपूर्ण नेव्हिगेशन सेवा प्रदान करून इस्रोच्या योजनेला मदत करेल. हे उपग्रह मोहिमांची अचूकता आणि विश्वसनीयता वाढवेल. विश्वासार्ह स्थान माहिती वापरणाऱ्या नवीन तंत्रज्ञानाचा विकास करण्यासाठी खाजगी कंपन्यांना सक्षम करून, नाविक परकीय प्रणालींवरील भारताचे अवलंबित्व कमी करेल आणि उपग्रह नेव्हिगेशन आणि संबंधित उद्योगासाठी एक आत्मनिर्भर परिसंस्था निर्माण करण्यास प्रोत्साहन देईल.
२. अंतराळ कायद्याचा विकास: वाढत्या अंतराळ उद्योगाला आधार देण्यासाठी, इस्रो अंतराळ कायदा आणि धोरणे विकसित करण्यासाठी काम करत आहे. हे कायदे अंतराळ क्रियाकलापांसाठी मार्गदर्शक तत्वे प्रदान करतील आणि ते आंतरराष्ट्रीय मानकांचे पालन करतात याची खात्री करतील, ज्यामुळे अंतराळ क्षेत्रात गुंतवणूक आणि विकासासाठी एक अनुकूल वातावरण निर्माण होईल.
३. स्वतंत्र क्षमता: नाविकची व्याप्ती आणि वापर वाढवल्याने भारताला त्याच्या स्वतःच्या नेव्हिगेशन आणि स्थितीकरण सेवांवर अधिक नियंत्रण मिळेल. हे स्वातंत्र्य देशाच्या सुरक्षेसाठी आणि संरक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण आहे, कारण ते भू-राजकीय घटकांमुळे प्रभावित होऊ शकणाऱ्या परकीय प्रणालींवरील अवलंबित्व कमी करते.

जागतिक परिणाम

१. जागतिक नेव्हिगेशनला पाठिंबा: इतर जागतिक नेव्हिगेशन उपग्रह प्रणालींसह नाविकची सुसंगतता इस्रोला त्याचे नेव्हिगेशन नेटवर्क जगभर वाढवण्यास सक्षम करेल. या सुसंगततेमुळे जगभरातील वापरकर्त्यांना त्यांच्या नेव्हिगेशन सेवांमध्ये अधिक अचूकता आणि विश्वसनीयता मिळेल.
२. जागतिक सहकार्य: इस्रोच्या प्रयत्नांमुळे अंतराळ तंत्रज्ञान आणि नेव्हिगेशनच्या क्षेत्रात इतर देशांसोबत सहकार्यासाठी संधी निर्माण होतील. त्याची प्रगती शेअर करून, भारत अधिक मजबूत आंतरराष्ट्रीय संबंध निर्माण करू शकतो आणि अंतराळ संशोधन आणि तंत्रज्ञानामध्ये संयुक्त उपक्रमाला प्रोत्साहन देऊ शकतो.
नाविक सर्वसामान्यांसाठी उपलब्ध करण्याचा इस्रोचा निर्णय हा भारताच्या अंतराळ प्रवासात एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. याचा तंत्रज्ञान, अर्थव्यवस्था, राष्ट्रीय सुरक्षा आणि एकूणच समाजावर व्यापक परिणाम होईल. नेव्हिगेशन सेवांची अचूकता, विश्वसनीयता आणि उपलब्धता सुधारून, इस्रो नवकल्पनांना प्रोत्साहन देईल आणि जागतिक नेव्हिगेशनला मदत करणाऱ्या नवीन तंत्रज्ञानांना पाठिंबा देईल. इस्रोचे हे प्रयत्न जागतिक अंतराळ क्षेत्रात भारताची भूमिका मजबूत करतील आणि भारतीयांना आणि जगभरातील लोकांना वास्तविक फायदे प्रदान करतील.