लंडनहून भारतात आणली छत्रपती शिवाजी महाराजांची वाघनखं, जाणून घ्या इतिहास

प्रतिष्ठित ‘वाघनखं’ (वाघाच्या पंजाच्या आकाराचा खंजीर) जो मराठा साम्राज्याचा योद्धा राजा, छत्रपती शिवाजी महाराज वापरत असे म्हणतात, तो लंडनमधून महाराष्ट्रात त्यांच्या मायदेशी परत आणण्यात आला आहे. वाघनखं पश्चिम महाराष्ट्रातील सातारा येथील छत्रपती शिवाजी संग्रहालय (संग्रहालय) येथे नेण्यात आला, तिथे ते 19 जुलैपासून प्रदर्शनासाठी ठेवण्यात येईल, असे राज्याचे सांस्कृतिक मंत्री सुधीर मुनगंटीवार यांनी सांगितले. हे शस्त्र लंडनच्या व्हिक्टोरिया आणि अल्बर्ट म्युझियममधून तीन वर्षांसाठी “कर्जावर” भारतीय अधिकाऱ्यांनी परत आणले असून या काळात ते महाराष्ट्रातील अनेक संग्रहालयांमध्ये प्रदर्शनासाठी ठेवण्यात येणार आहे.

सातारा येथे सात महिने वाघनखं राहणार 

शुक्रवारी, हे शस्त्र साताऱ्यात पोहोचेल जे भव्य स्वागताच्या तयारीत आहे, राज्य उत्पादन शुल्क मंत्री शंभूराज देसाई यांनी या आठवड्याच्या सुरुवातीला सांगितले की, ते बुलेटप्रूफ कव्हरमध्ये बंद केले जाईल. शिवाय, वाघनखं या संग्रहालयातही सुरक्षा वाढवण्यात आली आहे, जेथे सात महिन्यांसाठी वाघनखं नागरिकांना पाहण्यासाठी ठेवण्यात येणार आहे, असे ते म्हणाले. मराठा राजाच्या इतर अनेक कलाकृती असलेल्या या विशेष प्रदर्शनाचे उद्घाटन शुक्रवारी (19 जुलै) मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे आणि डीसीएम अजित पवार आणि देवेंद्र फडणवीस यांच्या हस्ते होणार आहे. पण हे शस्त्र इतके महत्त्वाचे कशामुळे आणि लंडनच्या व्हिक्टोरिया आणि अल्बर्ट संग्रहालयात ते कसे संपले? चला जवळून बघूया

जाणून घ्या इतिहास

विजापूरच्या आदिल शाह घराण्याची सेवा करणारा सेनापती अफझल खान याला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या मराठा साम्राज्यावर लष्करी कारवाई करण्याचे आदेश देण्यात आले. 1659 मध्ये प्रदीर्घ लष्करी व्यस्ततेदरम्यान तंबूच्या आवारात - एकटे आणि निशस्त्र - भेटण्यास सहमती दर्शविली. मात्र, दोघांकडे लपवून ठेवलेली शस्त्रे अशी पकडली गेली. शिवाजी महाराजांनी आपल्या कपड्यांखाली चेनमेल आणि पगडीखाली धातूच्या कवटीचे संरक्षण घातले होते, तर हातात धातूचा ‘वाघाचा पंजा’ लपविला होता. जेव्हा ते लढले, तेव्हा मराठा योद्ध्याने “आपल्या प्रतिस्पर्ध्याचा नाश केला,” असे संग्रहालयाच्या वेबसाइटने म्हटले आहे.

“हे शस्त्र खूपच धोकादायक होते आणि प्रतिस्पर्ध्याला आश्चर्यचकित करण्यासाठी वापरले जात होते. प्रतिस्पर्ध्याला कळू न देता त्याचा वापर निकराच्या लढाईत करण्यात आला,” असे मध्ययुगीन शस्त्र तज्ञ इंद्रजीत सावंत यांनी सांगितले. मराठ्यांचे शेवटचे पेशवे (पंतप्रधान) बाजीराव द्वितीय यांनी जे शस्त्र दिले होते, ते तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धातील पराभवानंतर जून १८१८ मध्ये इंग्रजांना शरण गेले आणि कानपूरजवळील बिथूर येथे हद्दपार झाले.

संग्रहालयाच्या वेबसाइटने पुढे म्हटले आहे की, पेशव्यांच्या अधिकाऱ्यांपैकी एकाने हे शस्त्र 1818 मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीचे अधिकारी आणि सातारा राज्याचे रहिवासी किंवा राजनैतिक एजंट जेम्स ग्रँट डफ यांना "भेट" दिले होते, ज्यांनी नंतर ते ब्रिटिश संग्रहालयाला दिले. तथापि, हे वाघांचे पंजे सुमारे 160 वर्षांपूर्वी छत्रपती शिवाजीं महाराज यांनी वापरलेले आहेत की नाही याची पडताळणी करणे शक्य झाले नाही, असे संग्रहालयाने म्हटले आहे.

वाघनखच्या सत्यतेवर प्रश्नचिन्ह का?

बातमी पसरल्यानंतर, सावंत यांनी दावा केला की भारतात परत आणले जाणारे प्रतिष्ठित शस्त्र "मूळ" नव्हते आणि पौराणिक सम्राटाने वापरलेले ते राज्याच्या साताऱ्यातच असल्याचे ठामपणे सांगितले. इतिहासकारांच्या मते, वाघ नख हा शासकांच्या कुटुंबाच्या निवासस्थानात असलेल्या मंदिराच्या गर्भगृहात ठेवण्यात आला होता. आणखी एक संशोधक, पांडुरंग बलकवडे यांनी एका मराठी टीव्ही चॅनेलला सांगितले की, मराठा साम्राज्याचे शेवटचे सम्राट प्रतापसिंह छत्रपती यांनी १८१८ ते १८२३ या काळात त्यांच्या वैयक्तिक संग्रहातून हे शस्त्र डफला दिले आणि नंतर त्यांच्या पणजोबाने ते शस्त्र दिले. 

संग्रहालयाच्या वेबसाइटनुसार, ग्रँट डफ स्कॉटलंडला परतल्यानंतर बनवलेल्या एका फिट केससह शस्त्र होते. खटल्यावरील शिलालेख असे लिहिले आहे, “शिवाजीचा ‘वॅगनक’ ज्याने त्याने मोगल सेनापतीला मारले. हे अवशेष मिस्टर जेम्स ग्रँट-डफ ऑफ एडन यांना देण्यात आले होते जेव्हा ते मराठ्यांचे पेशवे मंत्री सातारा येथे वास्तव्यास होते.शिवाजी: इंडियाज ग्रेट वॉरिअर किंगचे लेखक वैभव पुरंदरे यांनी सांगितले की, मराठा योद्ध्याने वापरलेले तेच शस्त्र असल्याचा कोणताही निर्णायक पुरावा सिद्ध करण्यासाठी नाही. त्याच्याशी सहमत, सावंत म्हणाले, असे अनेक आहेत. वाघाचे पंजे आणि त्यांचे संदर्भ अनेकदा आले आहेत. मात्र, महाराष्ट्र सरकारने हा दावा फेटाळून लावला.

"छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या वाघनखाबद्दल शंका उपस्थित करणे दुर्दैवी आहे," सांस्कृतिक कार्य मंत्री मुनगंटीवार यांनी माध्यमांना सांगितले आणि नमूद केले की लंडनमधून खरेदी करण्यात आलेली वस्तू मूळ होती जी अनुक्रमे 1875 आणि 1896 मध्ये लंडनमधील दोन प्रदर्शनांमध्ये प्रदर्शित केली गेली होती. नागपुरातील सेंट्रल म्युझियम, कोल्हापुरातील लक्ष्मी विलास पॅलेस आणि मुंबईतील सीएसएमव्हीएस या सातारा येथील संग्रहालयाव्यतिरिक्त इतर तीन संग्रहालयांमध्ये आयकॉनिक टायगर क्लॉचे शस्त्र प्रदर्शित केले जाणार आहे, असे सरकारी ठराव (GR) मध्ये नमूद करण्यात आले आहे.

आणखी वाचा :

‘लाडका भाऊ योजने’साठी कसा कराल अर्ज?, जाणून घ्या दरमहा किती रुपये मिळणार?