गंधर्व विवाह: कायदेशीर वैधता, नियम आणि महत्त्व

रिलेशनशिप डेस्क: टीव्ही अभिनेत्री टीना दत्ताच्या लग्नाबाबत एकेकाळी खूप बातम्या आल्या होत्या. असे म्हटले जात होते की त्यांनी गंधर्व विवाह केला आहे! हा कोणत्या प्रकारचा विवाह आहे? गंधर्व विवाह हा प्राचीन हिंदू संस्कृती आणि ग्रंथांमध्ये वर्णन केलेला विवाहाचा एक प्रकार आहे, ज्याला आजच्या काळात प्रेमविवाह (लव्ह मॅरेज) म्हणता येईल. हा विवाह तेव्हा होतो जेव्हा एक पुरुष आणि स्त्री परस्पर प्रेम आणि आकर्षणाच्या आधारावर एकमेकांना पती-पत्नी म्हणून स्वीकारतात. परंतु यामध्ये विवाहासाठी कोणत्याही धार्मिक विधी, समाजाची संमती किंवा पारंपारिक पद्धतीची आवश्यकता नसते.

गंधर्व विवाहाची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

महाभारत, रामायण आणि मनुस्मृतीसारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये गंधर्व विवाहाचा उल्लेख आढळतो. हिंदू समाजात, विशेषतः क्षत्रिय समाजात गंधर्व विवाहाला मान्यता होती. यात तरुण स्वतःच आपल्या जोडीदाराची निवड करायचे आणि समाजही त्याला मान्यता द्यायचा, कारण ते स्वातंत्र्य आणि प्रेमावर आधारित विवाह मानले जायचे. अशा प्रकारचा विवाह भगवान श्रीकृष्ण आणि रुक्मिणीच्या विवाहसोहळ्यात दिसून येतो, जिथे रुक्मिणीने स्वतःच्या मर्जीने श्रीकृष्णांची निवड केली होती.

गंधर्व विवाहाबद्दल सविस्तर माहिती

• परस्पर संमती: या विवाहाला वर आणि वधू दोघांचीही संमती आणि प्रेम हा मुख्य आधार आहे. याचा अर्थ असा की दोघांनीही एकमेकांप्रती आपले मन आणि प्रेम व्यक्त केले आहे.
• धार्मिक विधींचा अभाव: गंधर्व विवाहाला कोणत्याही विशेष धार्मिक विधी, मंत्रोच्चार किंवा पुरोहिताची आवश्यकता नसते. हे केवळ दोन लोकांच्या भावना आणि प्रेमावर आधारित असते.
• समाजाची परवानगी आवश्यक नाही: या विवाहाला पालकांची किंवा समाजाची संमती आवश्यक नसते, म्हणून हा प्रेमींसाठी अधिक स्वातंत्र्याचा पर्याय असतो.
• सादगी आणि सोपेपणा: गंधर्व विवाहाला कोणत्याही विशेष समारंभ किंवा मोठ्या खर्चाळ व्यवस्थेची आवश्यकता नसते. ते अगदी साधेपणाने पार पडते.
• कायदेशीर वैधता: प्राचीन काळी समाजाने याला मान्यता दिली होती, परंतु आजच्या काळात विवाह कायद्यांतर्गत नोंदणी केल्यासच ते वैध मानले जाते. भारतात विशेष विवाह अधिनियमानुसार कोणत्याही प्रकारचा विवाह नोंदणीकृत करून वैध केला जाऊ शकतो.

गंधर्व विवाह कसा होतो?

गंधर्व विवाह मध्ये औपचारिक पद्धतींचा अभाव असल्यामुळे त्याचे स्वरूप अनौपचारिक असते. हे काही सोप्या पद्धतींनी पार पडते.

परस्पर संमती: वर-वधू एकमेकांना पती-पत्नी म्हणून स्वीकारतात.

प्रतिज्ञा किंवा संकल्प: कधीकधी हा विवाह दोन लोकांमध्ये केवळ त्यांच्या प्रेम आणि विश्वासाचा संकल्प घेतल्याने पूर्ण मानला जातो.

वरमाला किंवा प्रतीकात्मक अंगठीची देवाणघेवाण: काही प्रकरणांमध्ये वरमाला किंवा अंगठी देऊन ते विधिवत स्वीकारले जाते.

आधुनिक काळातील गंधर्व विवाह

आजच्या काळात गंधर्व विवाहाचा प्रसार प्रेमविवाह म्हणून दिसून येतो, जिथे प्रेम आणि परस्पर समजुतीवर आधारित विवाह समाजात लोकप्रिय होत चालले आहेत. आधुनिक समाजात नोंदणीशिवाय या विवाहाला कायदेशीर मान्यता मिळू शकत नाही. म्हणून, जर प्रेमी जोडप्यांना ते कायदेशीररित्या वैध करायचे असेल, तर ते विशेष विवाह अधिनियम किंवा हिंदू विवाह अधिनियमानुसार त्याची नोंदणी करू शकतात.

गंधर्व विवाहाचे महत्त्व

गंधर्व विवाह स्वातंत्र्य आणि वैयक्तिक पसंतीला प्राधान्य देतो. हा विवाह प्रेमास समाज आणि परंपरेच्या बंधनातून मुक्त करण्याचे प्रतीक आहे. हा विवाह त्या युगाचे प्रतीक आहे जेव्हा समाजाने प्रेमास मान्यता दिली होती आणि लोकांना त्यांच्या पसंतीने जोडीदार निवडण्याचे स्वातंत्र्य दिले होते.