पद्मश्री पुरस्कार विजेती मंजम्मा जोगती यांची प्रेरणादायी जीवनगाथा

पद्मश्री पुरस्कार विजेती मंजम्मा जोगती यांचे जीवन अक्षरशः नरकासमान होते. मरणासन्न असलेल्या या महिलेने शेवटी पद्मश्री पर्यंतचा प्रवास केला ही कथा अत्यंत रोमांचक आणि प्रत्येकासाठी एक आदर्श आहे.   

२०२१ मध्ये कर्नाटकातील एका तृतीयपंथी महिलेला पद्मश्री पुरस्कार मिळाला तेव्हा सर्वांनाच आश्चर्य वाटले. ही मंजम्मा जोगती कोण आहे हे जाणून घेण्यासाठी सर्वांनी गुगलमध्ये शोध घेतला पण जास्त माहिती मिळाली नाही. अनेक दशकांपासून विविध क्षेत्रातील सेलिब्रिटींपुरता मर्यादित असलेला पद्मश्री पुरस्कार अशा महिलेला मिळाल्यावर मंजम्मा जोगती कोण आहेत हे सर्वांसमोर आले. राज्याच्या लोककला प्रकाराच्या विकासासाठी दिवसरात्र मेहनत घेणाऱ्या, शोषितांचा आवाज आणि त्यांच्या कलेच्या राजदूत म्हणून मंजम्मा जोगती ओळखल्या जातात. लोककला अकादमीच्या अध्यक्षा असूनही त्या एका छोट्याशा झोपडीत राहतात. त्यांनी अनेक कष्ट सहन केले आहेत. आता त्यांच्यासारख्याच संकटात सापडलेल्यांना आधार देणाऱ्या आई झाल्या आहेत. त्यांच्या कलासेवेबद्दल त्यांना राज्योत्सव, लोककलाश्री, कर्नाटक यक्षगान अकादमी पुरस्कारांसह अनेक पुरस्कार मिळाले असले तरी, त्यांच्या जीवनाची करुण कहाणी सर्वांनी ऐकली पाहिजे.

त्याचे कारणही त्यांनी सांगितले आहे. राजेश गौडा यांच्या युट्युब चॅनेलला दिलेल्या मुलाखतीत मंजम्मा जोगती यांनी आपल्या जीवनातील करुण कहाणी सांगताना, त्या कथेच्या माध्यमातून अनेकांना आत्महत्येपासून वाचवले आहे असे म्हटले आहे. कितीही संकट आले तरी आत्महत्या हा एकमेव मार्ग नाही, माझी कहाणी ऐकल्यानंतर तुम्ही मरायचे का ठरवा असे म्हणत त्यांनी मुले आणि अनेकांच्या जीवनात प्रेरणा निर्माण केली आहे.

त्यांनी आपल्या बालपणातील आयुष्याचे वर्णन केले आहे. शेवटी जोगतीण म्हणून भिक्षा मागून जीवन जगताना, भिक्षा मागून परत येताना चार-पाच कामुक पुरुषांच्या हाती सापडून त्यांनी भोगलेल्या भयंकर घटनेचे वर्णन केले आहे. ते कामुक पुरुष त्यांना कसे पिळवून काढले हे त्यांनी सांगितले आहे. घरी सांगायला आई-वडील नव्हते. नातेवाईकही नव्हते. अशा वेळी माझ्यासमोर मरण हाच एकमेव मार्ग होता. मी विष प्यायले, पण मेले नाही. शेवटी रेल्वेखाली आत्महत्या करायचे ठरवले, पण शरीर तुकडे तुकडे होईल म्हणून धाडसीपणे रेल्वे रुळाकडे निघाले... पण.... असे म्हणत त्यांनी त्या दिवशी घडलेली घटना सांगितली.

प्रत्येकामध्ये दोन मन असतात, एकाला हवे असते, दुसऱ्याला नको असते. मरणाच्या वेळीही तसेच होते. एक म्हणते मर, दुसरे म्हणते नको, जग. असे म्हणत मी मुलांनाही हेच सांगते, ऐका. त्या दिवशी मी माझ्या नको म्हणणाऱ्या मनाचे ऐकले. मरण्याचा निर्णय सोडून दिला. एक ग्लास पाणी प्यायलो आणि झोपलो. सकाळी उठल्यावर वेगळेच जग दिसले. काहीतरी साध्य करायचे असे वाटले. आज ते पूर्ण झाले आहे असे म्हणत मंजम्मा म्हणाल्या, पहा मुलांनो, तुम्ही एकतर पुरुष आहात किंवा स्त्री. पण मी तेही नाही आणि हेही नाही, तरीही मी जगून दाखवले आहे. त्या दिवशी मरण्याचा विचार केला असता तर आज पद्मश्री मिळाला नसता. तुम्हालाही कधी मरण्याचा विचार आला तर माझे कष्ट एकदा पहा असे मंजम्मा म्हणाल्या. शाळा-कॉलेजमध्ये आपली जीवनगाथा सांगून त्या किशोरावस्थेतील मनाला कसे बदलतात हे त्यांनी सांगितले.

त्यांच्या बालपणाबद्दल सांगायचे झाले तर, दहावीपर्यंत शिकलेल्या मंजम्मा जोगती यांचे मूळ नाव मंजुनाथ होते. हायस्कूलमध्ये असताना मंजुनाथच्या शरीरात झालेल्या बदलांमुळे त्यांना मंजम्मा जोगती व्हावे लागले. मुलगा मोठा होऊन आधार देईल असा विचार करणारे आई-वडील मुलाच्या शरीरातील बदलांमुळे दुःखी झाले. आपल्यामुळे कुटुंबाला त्रास होत आहे हे पाहून मंजुनाथने आत्महत्येचा प्रयत्न केला, पण बचावले. कुटुंबाला त्रास होऊ नये म्हणून त्यांनी कुटुंबापासून दूर राहून मंजम्मा जोगती म्हणून जगायला सुरुवात केली. आई-वडील दूर केल्यानंतर एकट्या राहिलेल्या मंजम्मा यांनी काळम्मा जोगती यांना गुरु मानले आणि त्यांनी आपले सर्व ज्ञान मंजम्मांना दिले. कधीही भिक्षा मागितलेल्या नाहीत. जोगती नृत्याचे कार्यक्रम करून त्यातून मिळणाऱ्या मानधनातून त्यांनी आपले जीवन जगले. इतकेच नाही तर अनेक जोगतीणना नृत्याचे प्रशिक्षण देऊन त्यांच्या जीवनालाही आधार दिला.