स्क्रीन ॲडिक्शन: मुलं शाळेतून आली की मोबाईल घेतात. तासंनतास यात वेळ घालवतात. मुलांना स्मार्टफोनच्या व्यसनातून बाहेर काढायचंय? असा प्रश्न पालकांना पडलेला असतो. यासाठी 'गॅजेट्स' बाजूला ठेवा आणि जुने खेळ पुन्हा सुरू करा!
आजच्या आधुनिक जगात, मुलांच्या हातात आलेले स्मार्टफोन त्यांचे जग मर्यादित करत आहेत. 1989 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांनी आणलेल्या बाल हक्क परिषदेने (CRC) मुलांचे स्वातंत्र्य, शिक्षण आणि आरोग्यावर भर दिला होता. पण आजच्या डिजिटल युगात, या हक्कांच्या पलीकडे जाऊन कुटुंब आणि समाजाचे 'कर्तव्य' खूप महत्त्वाचे बनले आहे. तंत्रज्ञानावर अवलंबून नसलेल्या उपक्रमांमधूनच मुलांचा सर्वांगीण विकास सुनिश्चित केला जाऊ शकतो.
26
हक्क आणि समाजाची कर्तव्ये काय आहेत?
मुलांच्या सुरक्षेत सरकार, समाज आणि कुटुंबाची मोठी भूमिका आहे. अल्गोरिदमद्वारे चालणाऱ्या आजच्या आभासी जगात, मुलांचे संगोपन केवळ कायदेशीर बाब बनून राहू नये. हक्कांविषयी बोलताना सामाजिक कर्तव्यांची आठवण करून देणे ही काळाची गरज आहे. जर आपण आपली कर्तव्ये योग्यरित्या पार पाडली नाहीत, तर त्याचा मुलांच्या भविष्यावर वाईट परिणाम होईल.
36
डिजिटल जगात हरवलेली मुले...
आजच्या मुलांना 'डिजिटल नेटिव्ह' (Digital Natives) म्हटले जाते. सार्वजनिक ठिकाणी असो किंवा घरी, ते स्मार्टफोन, टॅब्लेट आणि लॅपटॉपवरच आपला वेळ घालवतात. इंटरनेट त्यांच्यासाठी मनोरंजनाचे साधन बनले आहे. भारतातील एकूण इंटरनेट वापरकर्त्यांपैकी सुमारे 14 टक्के मुले आहेत, ही एक महत्त्वाची बाब आहे. यामुळे ते खऱ्या जगापासून दूर होऊन आभासी जगात ढकलले जात आहेत.
कोविड-19 लॉकडाऊनच्या काळात मुले खऱ्या जगातून आभासी जगात खूप वेगाने ओढली गेली. शिक्षणासाठी सुरू झालेला इंटरनेटचा वापर आता मनोरंजन आणि गेमिंगपर्यंत पोहोचला आहे. 2023 च्या चाइल्ड इंटरनेट सेफ्टी रिपोर्टनुसार, 6 ते 16 वयोगटातील मुले दररोज 6 तासांपेक्षा जास्त वेळ स्मार्टफोनवर घालवतात. यामुळे त्यांचे मानसिक आणि सामाजिक आरोग्य धोक्यात आले आहे.
56
सायबर गुन्हेगारांना सोपे लक्ष्य
मुले जास्त वेळ ऑनलाइन घालवत असल्याने सायबर गुन्हेगारांना सोपे लक्ष्य मिळत आहे. राष्ट्रीय गुन्हे नोंदणी ब्युरो (NCRB) नुसार, 2021 ते 2022 दरम्यान मुलांवरील सायबर गुन्ह्यांमध्ये 32 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. ऑनलाइन गेमिंग आणि चॅट रूममधील सायबर बुलिंग (Cyberbullying) आणि अयोग्य कमेंट्स मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करतात. केवळ कायदेशीर संरक्षण हा यावर उपाय नाही.
66
बदलाचा मार्ग: गोष्टी आणि मैदानी खेळ
तंत्रज्ञानामुळे निर्माण झालेल्या चिंतांवर उपाय म्हणजे केवळ उपदेश देणे नव्हे; आजची 'स्मार्ट' मुले उपदेश ऐकत नाहीत. त्याऐवजी, आपण आपल्या कृतीतून आदर्श निर्माण केला पाहिजे. तंत्रज्ञानाशिवाय जुन्या जीवनशैलीत पूर्णपणे परतणे शक्य नसले तरी, गॅजेट्सशिवाय वेळ घालवणे शक्य आहे. गोष्टी, गाणी, संगीत, पारंपारिक खेळ आणि सहलींच्या (Excursions) माध्यमातून मुलांना आनंद द्यायला हवा. तंत्रज्ञानामुळे यांत्रिक बनत चाललेल्या जगाला पुन्हा मानवी बनवण्याचा हाच मार्ग आहे.
