Sawai Gandharva : आज सवाई गंधर्व यांचा स्मृतीदिन, रामभाऊ कुंदगोळकर यांना असे मिळाले सवाई गंधर्व नाव!

Sawai Gandharva शास्त्रीय संगीतातील मान्यवर गायक म्हणजे सवाई गंधर्व. त्यांचे मूळ नाव रामभाऊ कुंदगोळकर होते. त्यांचा जन्म १९ जानेवारी १८८६ रोजी कुंदगोळ येथे झाला. लहानपणापासूनच गाण्याची आवड होती. जाणून घ्या त्यांना कसे मिळाले सवाई गंधर्व हे नाव

यांच्याकडे झाली तालीम

लहानपणापासूनच त्यांना गाण्याची आवड होती. घरातल्या वातावरणामुळे ही आवड अधिकच वाढली. वडील स्वतः तबला वाजवत असत आणि कुटुंबाला गाण्याचीही आवड होती. त्यामुळे रामभाऊंना बालपणीच संगीत शिकण्याची संधी मिळाली.

सुरुवातीचे शिक्षण

सुरुवातीला त्यांनी बळवंतराव कोल्हटकर यांच्याकडे तालीम घेतली. पण किशोरावस्थेत त्यांचा गोड आवाज फुटला व बोजड झाला. त्यामुळे ते खिन्न झाले. मात्र खऱ्या गुरुंकडे तालीम घेऊन आवाज पुन्हा सुधारता येतो, ही जाणीव त्यांना झाली. त्या काळात उस्ताद अब्दुल करीमखान मिरज येथे स्थायिक झाले होते. त्यांचे गाणे रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवत होते. रामभाऊंना त्यांच्याकडे तालीम घ्यायची तीव्र इच्छा होती. शेवटी वडिलांना पटवून त्यांनी खाँसाहेबांकडे तालीम सुरू केली.

अब्दुल करीमखान यांच्याकडून घडलेली तालीम

सुमारे सात–आठ वर्षे त्यांनी खाँसाहेबांकडे संगीताचे धडे घेतले. सुरुवातीला आवाज जड असल्यामुळे त्यांना खूप मेहनत करावी लागली. परंतु सातत्यपूर्ण साधनेने त्यांनी आपला आवाज ताब्यात घेतला आणि किराणा घराण्याच्या गायकीत प्राविण्य मिळवले. याच काळात त्यांनी स्वतःचा खास गायनशैलीत आक्रमकतेची छटा निर्माण केली.

नाट्यसंगीतातील प्रवास

१९०८ पासून रामभाऊंनी संगीत नाटकांत काम करण्यास सुरुवात केली. ‘सौभद्र’ नाटकातील सुभद्रेची भूमिका त्यांनी केली. त्यांचा गाण्याचा वेगळा ढंग व प्रभावी व्यक्तिमत्त्व प्रेक्षकांना भुरळ घालू लागले. अमरावती येथे या नाटकाच्या प्रयोगावेळी वऱ्हाडचे पुढारी दादासाहेब खापर्डे यांनी त्यांच्या गाण्यावर खुश होऊन उत्स्फूर्तपणे उद्गार काढले “हे तर सवाई गंधर्व आहेत!” तेव्हापासून रामभाऊंना सवाई गंधर्व म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

यानंतर त्यांनी अनेक नाटकांत कामे केली. ‘विनोद’ मधील वामनराव, *‘मिराबाई’*मधील दयानंद या भूमिका विशेष गाजल्या. “सुखसाधना भजना गणा” यांसारखी गीते रसिकांच्या मनात आजही अजरामर आहेत. १९३१ नंतर त्यांनी नाट्यसंगीताचा निरोप घेतला आणि खासगी बैठकींत गायन सुरू ठेवले.

शिष्य परंपरा व योगदान

सवाई गंधर्वांनी किराणा घराण्याची परंपरा पुढे नेली. त्यांच्या शिष्यांमध्ये पंडित भीमसेन जोशी, बसवराज राजगुरू, गंगुबाई हंगल आदी नामवंत गायकांचा समावेश होतो. त्यांच्या या शिष्यांनी घराण्याच्या परंपरेला नवा आयाम दिला. विशेष म्हणजे पंडित भीमसेन जोशींनी आपल्या गुरूंच्या स्मरणार्थ १९५२ पासून पुण्यात सवाई गंधर्व संगीत महोत्सव सुरू केला. आजही हा महोत्सव जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध असून अनेक दिग्गज कलाकार यात सहभागी होतात.

स्मृतिदिन

१२ सप्टेंबर १९५२ रोजी सवाई गंधर्व यांचे निधन झाले. परंतु त्यांची आठवण आजही जिवंत आहे. त्यांनी नाट्यसंगीत व शास्त्रीय संगीत दोन्ही क्षेत्रात आपला ठसा उमटवला. त्यांच्या शिष्यांनी घराण्याची परंपरा अधिकच उजळवली.

सवाई गंधर्व हे केवळ गायक नव्हते, तर परंपरेचे वाहक होते. साधनेने, परिश्रमाने आणि उत्तम गुरूंच्या मार्गदर्शनाने साधारण स्वरूपाचा आवाजही किती अप्रतिम बनवता येतो, याचे ते उत्तम उदाहरण आहेत. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व, त्यांची गायकी आणि त्यांची परंपरा आजही संगीतप्रेमींसाठी प्रेरणादायी ठरते.