स्ट्रेस हार्मोन कोर्टिसोल का वाढतो? वाचा नैसर्गिक रूपात कमी करण्याची पद्धत

Stress hormone cortisol : सततचा ताण, अनियमित झोप, कॅफिनचे जास्त सेवन, प्रसेस्ड फूड आणि मानसिक दबाव यामुळे स्ट्रेस हार्मोन कोर्टिसोल वाढतो. याचे प्रमाण जास्त झाल्यास थकवा, चिडचिड, वजन वाढणे आणि हार्मोनल असंतुलन दिसून येते. 

Stress hormone cortisol : आजच्या वेगवान जीवनशैलीत सततची धावपळ, झोपेचा अभाव, अपुरी आहारपद्धती आणि मानसिक ताण यांचा मानवी शरीरावर गंभीर परिणाम होतो. याच दबावात वाढणारा सर्वात महत्त्वाचा हार्मोन म्हणजे कोर्टिसोल. हा स्ट्रेस हार्मोन म्हणून ओळखला जातो आणि ताण वाढताच शरीरात याचे प्रमाणही वाढते. कोर्टिसोलचे प्रमाण जास्त राहिल्यास वजन वाढणे, थकवा, चिंता, त्वचेच्या समस्या आणि हार्मोनल गडबड यांसारख्या अनेक अडचणी निर्माण होतात. त्यामुळे कोर्टिसोल का वाढतो, आणि तो नैसर्गिकरीत्या कसा कमी करता येऊ शकतो, हे समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

कोर्टिसोल म्हणजे काय आणि तो का वाढतो?

कोर्टिसोल हा अॅड्रीनल ग्रंथीतून स्रवणारा एक महत्त्वाचा हार्मोन आहे. शरीराला संकटाच्या स्थितीत (Fight or Flight) प्रतिसाद देण्यासाठी कोर्टिसोलची गरज असते. परंतु सतत तणावाखाली राहिले, घाईगडबडीत दिवस गेले किंवा भावनिक दडपण वाढले की कोर्टिसोलचे प्रमाण सतत उच्च राहते. अनियमित झोप, प्रसेस्ड फूड, कॅफिनचे जास्त सेवन आणि दीर्घकाळ मानसिक दडपण ही कोर्टिसोल वाढण्याची प्रमुख कारणे आहेत.

झोपेचा अभाव: कोर्टिसोल वाढण्यामागील प्रमुख कारण

योग्य झोप ही शरीरातील हार्मोनल संतुलनासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. जेव्हा व्यक्ती उशिरापर्यंत जागते, कमी झोप घेते किंवा झोपेत खंड पडतो, तेव्हा शरीर कोर्टिसोलची निर्मिती वाढवते. हे प्रमाण जास्त राहिल्यास सकाळी थकवा, चिडचिड, लक्ष केंद्रीत न होणे आणि दिवसभर स्ट्रेस वाढणे अशा समस्या उद्भवतात. त्यामुळे दररोज किमान ७–८ तासांची गुणात्मक झोप आवश्यक आहे.

आहारातील चुका कोर्टिसोल वाढवतात

प्रसेस्ड फूड, जास्त साखर, कॅफिन आणि मीठ यांचा जास्त वापर शरीरात ताणाची पातळी वाढवतो. पोट रिकामे ठेवणे किंवा जास्त वेळ खाणे टाळणे, अनियमित जेवण, तसेच पोषणमूल्यांचा अभाव यांमुळेही कोर्टिसोल वाढतो. यासाठी संतुलित आहार अत्यंत महत्त्वाचा आहे. अँटिऑक्सिडंटयुक्त फळे, हिरव्या पालेभाज्या, नट्स, ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड, मॅग्नेशियम आणि प्रोटीनयुक्त पदार्थ कोर्टिसोल नियंत्रित ठेवतात.

कोर्टिसोल नैसर्गिकरीत्या कसा कमी करावा?

कोर्टिसोल कमी करण्यासाठी नैसर्गिक उपाय अत्यंत प्रभावी ठरतात.

• योग आणि ध्यान : रोज १०–१५ मिनिटे ध्यान, प्राणायाम आणि योगासने केल्याने मानसिक शांतता वाढते व स्ट्रेस हार्मोन आपोआप कमी होतो.
• नियमित व्यायाम : हलका व्यायाम, चालणे, सायकलिंग शरीरातील ताण कमी करतात.
• हर्बल टी : कॅमोमाइल, अश्वगंधा, लेमन बाम चहा कोर्टिसोलचे प्रमाण नैसर्गिकरित्या कमी करतात.
• हास्य आणि सामाजिक संपर्क : मन शांत ठेवण्यासाठी मित्रमैत्रिणींशी संवाद, आवडीच्या गोष्टी करणे हेही महत्त्वाचे आहे.

शरीर-मन संतुलन टिकवणे गरजेचे

कोर्टिसोल नियंत्रित ठेवण्यासाठी मानसिक आणि शारीरिक आरोग्याचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. वेळेवर झोप, संतुलित आहार, डिजिटल डिटॉक्स, दररोज थोडा वेळ स्वतःसाठी ठेवणे आणि मन प्रसन्न ठेवणे यामुळे स्ट्रेस हार्मोन नैसर्गिकरीत्या नियंत्रित राहतो. हे उपाय दीर्घकाळासाठी आरोग्य चांगले ठेवण्यास मदत करतात.