प्रयागराजचा नागवासुकी मंदिर- एक पौराणिक रहस्य: संगम स्नानाशी काय आहे संबंध?

महाकुंभ नगर. तीर्थराज प्रयागराजच्या पौराणिक मंदिरांमध्ये नागवासुकी मंदिराचे विशेष स्थान आहे. सनातन आस्थेत नाग किंवा सर्पांची पूजा प्राचीन काळापासून केली जात आहे. पुराणांमध्ये अनेक नाग कथांचे वर्णन आहे ज्यामध्ये नागवासुकींना सर्पराज मानले जाते. नागवासुकी भगवान शिवांचे कंठहार आहेत, समुद्रमंथनाच्या पौराणिक कथेनुसार नागवासुकी सागर मथण्यासाठी दोरी म्हणून वापरले गेले होते. समुद्रमंथनानंतर भगवान विष्णूंच्या सांगण्यावरून नागवासुकींनी प्रयागमध्ये विश्रांती घेतली. देवतांच्या आग्रहावरून ते येथेच स्थापित झाले. मान्यता आहे की प्रयागराजमध्ये संगम स्नानानंतर नागवासुकींचे दर्शन केल्यानेच पूर्ण फळ प्राप्त होते. नागवासुकींचे मंदिर वर्तमान काळात प्रयागराजच्या दारागंज मोहल्ल्यात गंगा नदीच्या काठी स्थित आहे.

समुद्रमंथनानंतर सर्पराज नाग वासुकींनी प्रयागमध्ये विश्रांती घेतली होती

नागवासुकींच्या कथेचे वर्णन स्कंद पुराण, पद्म पुराण, भागवत पुराण आणि महाभारतातही मिळते. समुद्रमंथनाच्या कथेत वर्णन येते की जेव्हा देव आणि असुर, भगवान विष्णूंच्या सांगण्यावरून सागर मथण्यासाठी तयार झाले तेव्हा मंदराचल पर्वत मथानी आणि नागवासुकींना दोरी बनवण्यात आले. परंतु मंदराचल पर्वताच्या रगडीने नागवासुकींचे शरीर छिलले गेले होते. तेव्हा भगवान विष्णूंच्याच सांगण्यावरून त्यांनी प्रयागमध्ये विश्रांती घेतली आणि त्रिवेणी संगमात स्नान करून जखमांपासून मुक्ती मिळवली. वारणसीचे राजा दिवोदासांनी तपस्या करून त्यांना भगवान शिवांची नगरी काशीला जाण्याचा वरदान मागितला. दिवोदासांच्या तपस्येने प्रसन्न होऊन जेव्हा नागवासुकी प्रयागमधून जाऊ लागले तेव्हा देवतांनी त्यांना प्रयागमध्येच राहण्याचा आग्रह केला. तेव्हा नागवासुकींनी सांगितले की, जर मी प्रयागराजमध्ये राहिलो तर संगम स्नानानंतर भाविकांसाठी माझे दर्शन करणे अनिवार्य असेल आणि श्रावण महिन्याच्या पंचमीला तीनही लोकांमध्ये माझी पूजा व्हायला हवी. देवतांनी त्यांच्या या मागण्या स्वीकारल्या. तेव्हा ब्रह्मदेवांचे मानसपुत्राने मंदिर बांधून नागवासुकींना प्रयागराजच्या उत्तर पश्चिमेला संगम तीरावर स्थापित केले.

नागवासुकी मंदिरात स्थित होते भोगवती तीर्थ

दुसऱ्या एका पौराणिक कथेनुसार जेव्हा देवनदी गंगा पृथ्वीवर अवतरली तेव्हा भगवान शिवांच्या जटेतून उतरूनही गंगेचा वेग प्रचंड होता आणि ती सरळ पाताळात प्रवेश करत होती. तेव्हा नागवासुकींनीच आपल्या फण्याने भोगवती तीर्थाची निर्मिती केली होती. नागवासुकी मंदिराचे पुजारी श्याम लाल त्रिपाठी यांनी सांगितले की प्राचीन काळी मंदिराच्या पश्चिम भागात भोगवती तीर्थ कुंड होते जे वर्तमान काळात कालवश झाले आहे. मान्यता आहे की पुराच्या वेळी जेव्हा गंगा मंदिराच्या पायऱ्यांना स्पर्श करते तेव्हा या घाटावर गंगास्नानाने भोगवती तीर्थाच्या स्नानाचे पुण्य मिळते.

मान्यता आहे की नागपंचमीला सर्प पूजनाचा उत्सव येथूनच सुरू झाला

मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी सांगितले की नागपंचमी उत्सवाची सुरुवात भगवान नागवासुकींच्या अटींमुळेच झाली. नागपंचमीला मंदिरात दरवर्षी जत्रा भरते. मान्यता आहे की या दिवशी भगवान वासुकींचे दर्शन करून चांदीचे नाग-नागिन अर्पण केल्याने कालसर्प दोषापासून मुक्ती मिळते. याशिवाय दर महिन्याच्या पंचमीला नागवासुकींच्या विशेष पूजेचे विधान आहे. या मंदिरात कालसर्प दोष आणि रुद्राभिषेक केल्याने व्यक्तीच्या जीवनातील सर्व प्रकारचे अडथळे दूर होतात.

मुख्यमंत्री योगींच्या प्रयत्नांमुळे महाकुंभात मंदिराचे जीर्णोद्धार आणि सुशोभीकरण होत आहे

पौराणिक वर्णनानुसार प्रयागराजच्या द्वादश माधवांपैकी असी माधवाचे स्थानही मंदिरातच होते. मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांच्या प्रयत्नांमुळे या वर्षी देवउठनी एकादशीला असी माधवांच्या नवीन मंदिरात त्यांना पुन्हा प्रतिष्ठित करण्यात आले आहे. त्यांनी सांगितले की यापूर्वी खासदार मुरली मनोहर जोशी यांनीही मंदिराचे जीर्णोद्धार केले होते. या महाकुंभात नागवासुकी मंदिर आणि त्याच्या प्रांगणाचे जीर्णोद्धार आणि सुशोभीकरणचे काम झाले आहे. उत्तर प्रदेश सरकार आणि पर्यटन विभागाच्या प्रयत्नांमुळे मंदिराच्या महत्त्वाची ओळख नवीन पिढीलाही करून दिली जात आहे. संगम स्नान, कल्पवास आणि कुंभ स्नानानंतर नागवासुकींचे दर्शन केल्यानेच पूर्ण फळ प्राप्त होते आणि जीवनातील सर्व अडथळे दूर होतात.