World Teachers Day : AI मुळे शिक्षणाची मुळ संकल्पनाच धोक्यात आणि भविष्यात मोठी आव्हाने!

World Teachers Day : जागतिक शिक्षक दिनानिमित्त शिक्षणाच्या खऱ्या भूमिकेवर चर्चा सुरू आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI) शिकण्याची प्रक्रिया बदलत आहे. विद्यापीठे, विद्यार्थी आणि समाज यावर कसा परिणाम होईल हे बघण्यासारखे आहे.

World Teachers Day

लेखक- हानी शेहादा

५ ऑक्टोबर रोजी संपूर्ण जग जागतिक शिक्षक दिन (World Teachers’ Day) साजरा करण्याची तयारी करत आहे. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की शिक्षक केवळ ज्ञान देणारे नसून, पिढ्यांना विचार करण्याची, प्रश्न विचारण्याची आणि कल्पना करण्याची क्षमता देणारे असतात. पण आज, जेव्हा आपण त्यांच्या भूमिकेचा आदर करायला हवा, तेव्हाच एक नवीन शक्ती शिक्षणाच्या जगाला बदलत आहे — आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI).

AI आता शिक्षणाच्या दारावर केवळ ठोके देत नाही, तर ते दार पूर्णपणे उघडले आहे. जे बदल आपल्याला दशकांनंतर दिसण्याची अपेक्षा होती, ते आता काही वर्षांत, किंबहुना महिन्यांत समोर येत आहेत. विद्यापीठे, जी दीर्घकाळ ज्ञानाचे सर्वात मोठे स्रोत आणि संरक्षक राहिली आहेत, ती आता आपली ही भूमिका गमावताना दिसत आहेत.

विद्यापीठ आणि AI चा संघर्ष

ही एक विडंबना आहे की जी विद्यापीठे विद्यार्थ्यांना भविष्यासाठी तयार करण्याचा दावा करतात, ती स्वतः या वेगाने बदलणाऱ्या भविष्यासाठी तयार नाहीत. येथेच प्रश्न निर्माण होतो की, अखेर विद्यापीठाचा मूळ उद्देश काय होता?

संयुक्त राष्ट्र महासभेच्या (UNGA) ८० व्या अधिवेशनातही हा विषय चर्चेचा भाग बनला होता. 'Youth and AI: Risks, Opportunities, and Insights' सारख्या पॅनेलने हे स्पष्ट केले की शिक्षण क्षेत्र हा बदल स्वीकारण्यात मागे आहे.

शिक्षणाचा खरा उद्देश

शाळा मुलांना मूलभूत वाचन-लेखन, गणित आणि विज्ञान शिकवतात. परंतु उच्च शिक्षण (Higher Education) नेहमीच काहीतरी वेगळे आणि खास राहिले आहे. हे केवळ माहिती देण्यासाठी नाही, तर बुद्धीला आव्हान देण्यासाठी, चिकित्सक विचार शिकवण्यासाठी आणि कठीण समस्या सोडवण्याचा सराव करण्यासाठी असते.

आता हाच सराव धोक्यात आला आहे. AI त्वरित उत्तरे देतो, निबंध लिहितो, आणि गुंतागुंतीची तत्त्वे सोप्या मुद्द्यांमध्ये विभागतो. विद्यार्थी ती मेहनत आणि मानसिक संघर्ष करत नाहीत, ज्यामुळे विचार करण्याची क्षमता मजबूत होते. जितका आपण AI वर अवलंबून राहू, तितकी आपली विचार करण्याची शक्ती कमकुवत होईल.

विश्वासाचे संकट: AI वर विश्वास ठेवता येईल का?

AI पूर्णपणे निःपक्षपाती नाही. हे त्याच डेटावर आधारित आहे जो आधीपासून अस्तित्वात आहे आणि ज्यात समाजाचे पक्षपाती प्रतिबिंब दिसते. जेव्हा डेटाचा मोठा भाग पाश्चात्य देशांकडून येतो, तेव्हा ग्लोबल साऊथचा (Global South) आवाज कुठे जातो?

निर्वासित छावण्यांमध्ये विद्यार्थ्यांसाठी कधीकधी AI हा एकमेव शिक्षक असतो. परंतु त्यांना मिळणारे ज्ञान अपूर्ण किंवा पक्षपाती असू शकते. अनेकदा AI आत्मविश्वासाने उत्तरे देतो, परंतु ती चुकीची किंवा वरवरची असू शकतात. शिक्षणाचे मूळ सार - शंका घेणे आणि खोलवर विचार करण्याची सवय - हळूहळू नाहीसे होत आहे.

उच्च शिक्षणावरील धोका आणि समाजावरील परिणाम

विद्यापीठांनी नेहमीच समाजासाठी विचारवंत नेते, शास्त्रज्ञ, डॉक्टर, न्यायाधीश आणि कलाकार तयार केले आहेत. जर तेच शिक्षण वरवरचे आणि मशीनवर अवलंबून राहिले, तर त्याचे दुष्परिणाम प्रत्येक क्षेत्रावर होतील.

• डॉक्टर मशीनवर अधिक विश्वास ठेवतील
• न्यायाधीश AI ने लिहिलेले युक्तिवाद खोलवर न तपासता स्वीकारतील
• धोरणकर्ते मशीनच्या आउटपुटपुरते मर्यादित राहतील

समाजाच्या दुर्बल घटकातील तरुण आणि निर्वासितांसाठी धोका आणखी मोठा आहे. एकीकडे AI त्यांना व्हिसा किंवा सीमांशिवाय उच्च शिक्षणापर्यंत पोहोचवतो. दुसरीकडे, तो त्यांना अशा ज्ञानाच्या चौकटीत बांधतो ज्यात त्यांच्या भाषेला, संस्कृतीला आणि इतिहासाला स्थान नसते.

विद्यापीठांची भूमिका आणि जबाबदारी

आता विद्यापीठांनी आपली खरी भूमिका आठवण्याची वेळ आली आहे. त्यांचे काम केवळ माहिती देणे नाही, तर विचार करण्याची आणि निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित करणे आहे.

• परीक्षांनी पाठांतराऐवजी तर्कशक्ती आणि विश्लेषणाची चाचणी घ्यावी
• निबंध केवळ सारांश नसावेत, तर संकलन आणि समीक्षेचे माध्यम बनावेत
• विद्यार्थ्यांना माहितीची तपासणी, पक्षपात ओळखणे आणि स्रोतांना आव्हान देण्याची सवय लावावी
• AI च्या नकलेपलीकडे जाऊन क्षेत्रीय कार्य, प्रयोगशाळा, तोंडी सादरीकरण आणि कलेला महत्त्व द्यावे

भविष्य आपल्या हातात आहे

AI आता थांबणार नाही. ते आधीच उच्च शिक्षण बदलत आहे. खरा प्रश्न हा आहे की, आपण त्याला शिक्षणाचा अर्थ गमावू देणार आहोत की त्याचा उपयोग अधिक सखोल ज्ञानासाठी करणार आहोत?

शिक्षणाचा उद्देश केवळ उत्तरे देणे नाही, तर बुद्धीला असे प्रश्न विचारण्यासाठी तयार करणे आहे, ज्यांची उत्तरे मशीन देऊ शकत नाहीत. जर आपण यात अयशस्वी झालो, तर आपण केवळ विद्यापीठेच गमावणार नाही, तर माणूस असण्याचा अर्थही गमावून बसू.

जागतिक शिक्षक दिन आपल्याला विचार करण्यास भाग पाडतो की शिक्षणाचे भविष्य केवळ तंत्रज्ञानावर अवलंबून नसावे. AI एक साधन आहे, समाधान नाही. खरे आव्हान हे आहे की आपण तरुण पिढीला अशी बुद्धी द्यावी जी मशीनच्या पुढे जाऊन विचार करू शकेल.

कोण आहेत हानी शेहादा?

हानी शेहादा हे Education Above All Foundation च्या Al Fakhoora Programme मध्ये प्रादेशिक व्यवस्थापक आहेत. जगभरातून मिळणाऱ्या मदतीने ते अशा तरुणांना उच्च शिक्षण देण्यासाठी काम करतात, ज्यांचे भविष्य युद्ध आणि अन्यायामुळे बाधित झाले आहे.