सापाबद्दल मनात भीती, कुतूहल आणि आदर असतो. भारतात विशेषतः नागपंचमीसारख्या सणांमुळे सापांना धार्मिक आणि सांस्कृतिक स्थानही आहे. मात्र, सापांबाबत बऱ्याचशा गोष्टी आजही सर्वसामान्यांना माहिती नसतात. चला तर पाहूया सापांविषयी १० अज्ञात आणि रोचक तथ्ये:
सापांना बाह्य कान नसतात. पण तरीही ते कंपनांच्या माध्यमातून आवाज 'ऐकू' शकतात. जमिनीवरील कंपन त्यांच्या जबड्यांमधून मेंदूपर्यंत पोहोचतात आणि त्यामुळे साप आजूबाजूच्या हालचाली ओळखू शकतो.
211
2. साप आपल्या जीभेने 'घ्राण' करतात
साप नाकापेक्षा जास्त वापर आपली द्विभागी (दुहेरी) जीभ वापरून करतो. ही जीभ हवेतून सूक्ष्म रसायने टिपते आणि 'जेकॉबसन' नावाच्या विशेष अवयवामध्ये त्यांचे विश्लेषण होते. त्यामुळे साप शिकार किंवा धोका ओळखतो.
311
3. सापांचे हाडांचे शरीर जास्त लवचिक असते
सापांच्या शरीरात २०० ते ४०० हून अधिक मणक्यांचे अस्थिबंध (vertebrae) असतात. हे हाडे खूप लवचिक असल्याने साप विविध प्रकारे वळू शकतो आणि संकुचित जागेतही सहज प्रवेश करू शकतो.
साप दर काही महिन्यांनी 'कात टाकतो'. यास 'शेडिंग' असे म्हणतात. जुन्या त्वचेखाली नवीन त्वचा तयार होते आणि साप जुनी त्वचा टाकून बाहेर पडतो. ही प्रक्रिया आरोग्यासाठी आवश्यक असते.
511
5. जगात सापांचे ३,५०० पेक्षा जास्त प्रकार आहेत
संपूर्ण जगभरात ३५०० हून अधिक जातींचे साप सापडतात. यातील फक्त सुमारे ६०० जाती विषारी आहेत. उरलेले साप मनुष्याला फारसा धोका देत नाहीत.
611
6. साप खाल्ल्यावर अनेक दिवस उपाशी राहू शकतो
साप हळूहळू पचवणारा प्राणी आहे. एकदा मोठे शिकार खाल्ल्यावर काही साप आठवड्यांपासून महिन्यांपर्यंत काहीही न खाता राहू शकतात. उष्णता आणि आळशीपणामुळे त्यांचा चयापचयही कमी असतो.
711
7. साप उडू शकतो! (थोडक्याच जातीत)
होय, काही साप उडू शकतात. विशेषतः दक्षिण-आशियाई जंगलांमध्ये आढळणारे "Flying Snake" (Chrysopelea) झाडांमधून उडी मारून हवेत घसरण्याच्या पद्धतीने हालचाल करतात. हे साप पंख असलेले नसले तरी आपले शरीर आडवे करून हवेत घसरणारं नियंत्रण करतात.
811
8. सापांनाही आंशिक दृष्टी असते, पण उष्णता जाणवते!
सापांना स्पष्ट दृष्टि नसली तरी काही विषारी साप जसे की ‘पिट वायपर’ किंवा ‘रेटलस्नेक’ यांना उष्णता ओळखणारी इंद्रिये असतात. त्यामुळे ते अंधारातही उष्णतामानाच्या आधारे शिकार ओळखू शकतात.
911
9. सापही पाण्यात पोहतात आणि काही पूर्णपणे समुद्री असतात
साप केवळ जमिनीवरच नव्हे तर पाण्यातही सहज पोहू शकतो. काही जाती पूर्णपणे समुद्री असतात आणि त्यांचे जीवनच पाण्यात घडते. Sea Krait किंवा Sea Snake हे याचे उत्तम उदाहरण आहे.
1011
10. जगातील सर्वांत मोठा साप ‘अॅनाकोंडा’
जगातील सर्वात जड आणि मोठा साप म्हणजे ‘ग्रीन अॅनाकोंडा’. तो ३० फूट (१० मीटर) लांब आणि २५० किलो वजनाचा असू शकतो. हे साप दक्षिण अमेरिकेतील नदीभागात आढळतात.
1111
सापांविषयी समज-गैरसमज दूर करा
साप ही केवळ भयावह प्राणी नसून निसर्गाच्या परिसंस्थेतील एक महत्त्वाचा घटक आहेत. ते उंदरांसारख्या जीवांची संख्या नियंत्रित करतात आणि जैविक संतुलन राखतात. सापांविषयी समज-गैरसमज दूर करून त्यांना समजून घेण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.
