जगातील अद्भुत वास्तूंपैकी एक म्हणजे ताजमहाल. प्रेमाचं प्रतीक असलेल्या या वास्तूमागे अनेक कथा आणि दंतकथा आहेत. त्यापैकीच एक म्हणजे ताजमहाल बांधणाऱ्या मजुरांचे हात कापण्यात आले होते. या गोष्टीत किती तथ्य आहे, ते जाणून घेऊया.
प्रेम हा शब्द आठवताच डोळ्यासमोर येतो तो ताजमहाल. मुघल सम्राट शाहजहानने आपली पत्नी मुमताज महलच्या स्मरणार्थ ही सुंदर वास्तू बांधली. प्रेमाचे प्रतीक असलेल्या ताजमहालमागे अनेक कथा आहेत, असे आजही मानले जाते. हजारो मजूर, शिल्पकार आणि कलाकारांनी कष्ट करून ताजमहाल साकारला. 1632 मध्ये सुरू झालेले ताजमहालचे बांधकाम पूर्ण व्हायला 20 वर्षे लागली असे म्हणतात. केवळ भारतातीलच नव्हे, तर इतर देशांतील शिल्पकारही ताजमहालच्या बांधकामात सहभागी झाले होते, असे म्हटले जाते.
25
मजुरांचे हात कापले होते का?
या अद्भुत वास्तूमागे एक काळे सत्य दडलेले आहे, असा दावा आजही केला जातो. तो म्हणजे ताजमहालचे बांधकाम पूर्ण झाल्यावर ते बांधणाऱ्या मजुरांचे हात कापण्यात आले होते. अशी अद्भुत आणि सुंदर वास्तू पुन्हा कुठेही बांधली जाऊ नये, या उद्देशाने शाहजहानने मजुरांचे हात कापले, अशी एक कथा पूर्वीपासून प्रचलित आहे. काही पुस्तके आणि चित्रपटांमुळे हा विश्वास आणखी दृढ झाला.
35
एवढ्या लोकांना एकाच वेळी शिक्षा
पण इतिहासकारांच्या मते, या कथेला कोणताही आधार नाही. मुघल काळातील कागदपत्रे, पुस्तके आणि परदेशी प्रवाशांच्या अनुभवांची तपासणी केली असता, त्यात कुठेही मजुरांचे हात कापल्याची नोंद नाही. शिवाय, एवढ्या मोठ्या संख्येने मजुरांना शिक्षा देणेही खूप कठीण आहे. जर शिक्षा दिली असती, तर ती इतिहासात नक्कीच नोंदवली गेली असती. युरोपियन प्रवाशांनीही मुघल शासनाबद्दल बरेच काही लिहिले आहे, पण या मजुरांच्या कथेबद्दल कोणीही लिहिले नाही. त्यामुळे अनेकजण याला गैरसमज मानतात.
विशेषतः मुघल शासकांना कला आणि कलाकारांची खूप आवड होती. शाहजहानच्या काळात ताजमहालसोबत लाल किल्ला, जामा मशीद यांसारख्या अद्भुत वास्तूंचेही बांधकाम झाले. त्यातही तज्ञ आणि शिल्पकारांनी खूप काळ काम केले. जर खरंच ताजमहाल बांधल्यानंतर मजुरांचे हात कापले असते, तर लाल किल्ला आणि जामा मशीद यांसारख्या महान वास्तू बांधण्यासाठी पुन्हा मजूर कसे मिळाले असते? असा प्रश्नही उपस्थित होतो. पुराव्यांनुसार, शाहजहानने शिल्पकारांना चांगले वेतन आणि सुविधा दिल्या होत्या, असे इतिहासकार सांगतात.
55
शाहजहानचा मजुरांसोबत करार
मात्र, शाहजहानने मजुरांशी एक करार केला होता, असे काही दावे आहेत. ताजमहालसारखी वास्तू पुन्हा कुठेही बांधू नये, असा करार त्याने मजुरांशी केला होता, असे म्हटले जाते. ज्यांनी या कराराचे उल्लंघन केले, त्यांचे हात कापण्यात आले, अशा कथा सांगितल्या जातात. तथापि, भारतीय इतिहास क्रूर दाखवण्यासाठी ब्रिटिशांनी अशा कथा रचल्याचेही इतिहासकार सांगतात. एकूण पाहता, ताजमहाल बांधणाऱ्या मजुरांचे हात कापल्याचा एकही पुरावा नाही. तो केवळ एक गैरसमज आहे. ताजमहालसारखी महान कलाकृती घडवणाऱ्या मजुरांचे हात कापण्याइतके शाहजहानचे मन कठोर नव्हते, असेही म्हटले जाते. कारण शाहजहानला कलाकारांबद्दल प्रचंड आदर होता. सध्या कोणताही पुरावा नसलेली ही कथा केवळ एक काल्पनिक कथा मानली पाहिजे.
