Diwali 2025 : आमच्यासाठी दिवाळी म्हणजे नरक यातना, आठवणींनीही अंगाला कंप सुटतो!

Diwali 2025 : पाळीव प्राण्यांना फटाक्यांचा आवाजाचा मोठा त्रास होतो. कुत्रा, मांजर, पोपटच नव्हे तर फिश टॅंकमधील मासेही आवाजाने त्रस्त असतात. जाणून घ्या त्यांच्यावर फटाक्यांच्या आवाजाचा कसा परिणाम होतो.

दिवाळी म्हणजे आपल्यासाठी आनंदाची रात्र असते, आकाश दिव्यांनी उजळून जाते, दिवे तेजाने झळाळतात, हशा-गप्पांनी हवा भरून जाते आणि उत्सवाच्या उत्साहाने मने प्रफुल्लित होतात. पण तुम्ही कोणत्याही पाळीव प्राण्याच्या पालकांना विचारा मग त्यांच्याकडे कुत्रा असो, मांजर, पक्षी किंवा ससा ते तुम्हाला अगदी वेगळी कहाणी सांगतील.

पहिला फटाका फुटताच त्यांचा कुत्रा भीतीने थरथरत पलंगाखाली लपतो. मांजर कपाटामागे तासनतास लपून बसते आणि जेवण घेण्यासही नकार देते. पिंजऱ्यातील पक्षी घाबरून पंख फडफडवतो, गिनी पिग (Guinea pig) स्तब्ध गोठून जातो, तर ससा पळून जाण्याच्या प्रयत्नात स्वतःला जखमी करतो. त्यांच्यासाठी, दिवाळी हा प्रकाशाचा सण नसून भीतीची रात्र असते.

आपण ज्याला परंपरा म्हणतो, तो त्यांच्यासाठी आघात (Trauma) असतो. आणि याचे कारण त्यांची नाजूकता किंवा अतिसंवेदनशीलता नसून, प्राण्यांच्या सखोल जीवशास्त्रात (deep biology) दडलेले आहे. लाखो वर्षांच्या उत्क्रांतीने त्यांच्या ज्या संवेदना आणि नैसर्गिक प्रवृत्ती विकसित केल्या आहेत, त्या आधुनिक मानवी उत्सवाच्या गोंधळामुळे उद्ध्वस्त होतात.

कानांमधील संवेदनशिलता (The Ancestry in Their Ears)

कुत्रे शहरांतील आणि फटाक्यांच्या आवाजासाठी बनलेले प्राणी नाहीत. ते लांडग्यांचे वंशज आहेत, असे शिकारी ज्यांचे जगणे धोक्याचा अगदी बारीक आवाज ऐकण्यावर अवलंबून होते. त्यांच्या श्रवणशक्तीची मर्यादा (hearing range) मानवापेक्षा तीन पटीने जास्त असते आणि ते उंदराचा हलकासा आवाज किंवा दूरचे पाऊल वाजणे देखील ओळखू शकतात.

दिवाळीत, हा उत्क्रांतीचा फायदा शाप बनतो. फटाक्यांचा आवाज १५० डेसिबलपेक्षा जास्त असू शकतो. जो जेट इंजिनपेक्षाही मोठा आहे. आपल्याला जो मोठा आवाज वाटतो, तो त्यांना शारीरिक धक्का दिल्यासारखा वाटतो.

त्यांचे कान आवाजाचा स्रोत अचूकपणे ओळखण्यासाठी तयार केलेले आहेत. या क्षमतेमुळे एकेकाळी जंगलात त्यांचे प्राण वाचत असत, पण आता यामुळे त्यांना या हल्ल्यातून पळता येत नाही. प्रत्येक स्फोट त्यांना तात्काळ, लक्ष्य केलेला आणि अटळ (inescapable) वाटतो. मांजरी, ज्यांची श्रवणशक्ती यापेक्षाही अधिक तीव्र असते, त्यांची अवस्थाही वेगळी नसते. पक्ष्यांचे संवेदनशील कान आणि हलके शरीर त्यांना पटकन घाबरवते, ज्यामुळे ते पिंजऱ्यात वेड्यासारखे फडफडतात. माशांना सस्तन प्राण्यांसारखे 'ऐकू' येत नसले तरी, ते पाण्यातील कंपने (vibrations) जाणतात आणि त्यामुळे तणावग्रस्त आणि भांबावलेले (disoriented) होतात.

भीतीने व्यापलेले मेंदूचे भाग (Fear Circuits Hijacked)

हा केवळ ऐकण्याचा प्रश्न नाही. त्यांच्या मेंदूत हे आवाज कसे वाचले जातात, हा प्रश्न आहे. सस्तन प्राण्यांच्या मेंदूमध्ये खोलवर 'ॲमिग्डाला' (Amygdala) नावाचा एक जुना भाग आहे. जो धोक्याची जाणीव करून देतो आणि बचावात्मक प्रतिक्रिया (survival responses) सुरू करतो. निसर्गात, अचानक, मोठा आणि अनपेक्षित आवाज नेहमीच एका गोष्टीचा अर्थ दर्शवतो: धोका.

स्फोट हा हिंस्त्र प्राण्यांची डरकाळी असो, वादळात कोसळणारे झाड असो किंवा दिवाळीचा फटाका असो, ॲमिग्डालाला फरक पडत नाही. त्याची प्रतिक्रिया एकच असते: ॲड्रेनालाईन वाढते, शरीरात कोर्टिसोल (तणावाचे संप्रेरक) भरले जाते, हृदयाची धडधड वाढते आणि लढण्यासाठी किंवा पळून जाण्यासाठी स्नायू ताठ होतात. पण येथे, लढण्यासाठी कोणताही हिंस्त्र प्राणी नाही आणि पळून जाण्यासाठी जागा नाही.

प्रत्येक स्फोटाने त्यांची ही प्रणाली पुन्हा सुरू होते आणि प्राणी घाबरण्याच्या चक्रात अडकतात. आवाज थांबल्यानंतर तासनतास त्यांचे शरीर अति-सतर्क (high alert) राहते. उत्सव संपल्यानंतरही मांजरी लपलेल्या ठिकाणातून बाहेर येण्यास नकार देऊ शकतात. कुत्रे रात्रभर बेचैनपणे फिरू शकतात, धाप टाकू शकतात किंवा थरथरू शकतात. पंख फडफडवल्यामुळे थकून गेलेले पक्षी कोसळू शकतात किंवा धक्क्याने त्यांचा मृत्यूही होऊ शकतो. या शारीरिक परिणामांची किंमत खरी आणि दीर्घकाळ टिकणारी असते.

अनपेक्षित यातना (The Torture of Unpredictability)

फटाक्यांचा आवाज जर अंदाजे (Predictable) असता, तर प्राण्यांना थोडी संधी मिळाली असती. मानवी असो वा प्राण्यांचे, मेंदू जगाचा अर्थ लावण्यासाठी नमुन्यांवर (patterns) अवलंबून असतात. पण फटाके यादृच्छिक (random) असतात—मोठे, अचानक आणि कोणत्याही पूर्वसूचनेशिवाय. प्रत्येक स्फोट एक नवीन धक्का असतो, आणि प्रत्येक शांतता एक खोटी सुरक्षिततेची जाणीव देते.

माणूस म्हणून आपण याचे जरा समर्थन करू शकतो. "दिवाळी आहे, लवकरच संपेल." पण प्राणी हे करू शकत नाहीत. त्यांना कॅलेंडर किंवा उत्सव समजत नाही. त्यांना फक्त एवढेच माहीत आहे की जग हिंसकपणे अविश्वसनीय बनले आहे.

या अनपेक्षिततेमुळे अग्रगामी चिंता (anticipatory anxiety) निर्माण होते. जे कुत्रे पूर्वी फक्त फटाके वाजल्यावर दबून बसायचे, ते आता संध्याकाळ झाल्यावरही थरथरतात. पहिली ठिणगी पडण्यापूर्वीच मांजरी गायब होतात. आवाज सुरू होण्यापूर्वीच ससे गोठून जातात. त्यांच्या शरीराने हा नमुना शिकला आहे आणि आघात येण्यापूर्वीच ते तयार होतात.

संवेदनी परिक्षा (Sensory Overload)

फटाक्यांचा क्रूरपणा केवळ त्यांच्या आवाजात नाही. तो त्यांच्या संपूर्ण संवेदनात्मक हल्ल्यात (total sensory assault) आहे. प्राण्यांना त्यांच्या पंजातून, शरीरातून किंवा पिंजऱ्यातून खोल कंपने जाणवतात. जमिनीची अस्थिरता दर्शवणारा एक नैसर्गिक संकेत.

आपल्यापेक्षा हजारो पटीने संवेदनशील असलेल्या त्यांच्या नाकांना तीव्र रसायने आणि धुराचा त्रास होतो, जे निसर्गात आग आणि धोक्याचा इशारा देतात. मंद प्रकाशात हालचाल शोधण्यासाठी जुळवून घेतलेले त्यांचे डोळे, अचानक होणाऱ्या चकाकणाऱ्या प्रकाशाने दिपून जातात. वारंवार होणाऱ्या स्फोटांमुळे हवेच्या दाबातील (air pressure) सूक्ष्म बदल देखील त्यांना भांबावून टाकतात.

हा केवळ अस्वस्थपणा नाही. ही संवेदनात्मक व्यवस्थेची संपूर्ण अंधाधुंदी आहे. कल्पना करा की तुम्हाला एका छोट्या खोलीत बंद केले आहे, जिथे स्फोटांमुळे जमीन हादरत आहे, अचानक डोळे दिपवणारे दिवे चमकत आहेत, आणि हवा रसायनांनी भरलेली आहे आणि हे सर्व कशामुळे होत आहे किंवा कधी संपेल, याची तुम्हाला काहीच कल्पना नाही. लाखो प्राण्यांसाठी दिवाळी म्हणजे हेच आहे.

भीतीची आठवण (The Memory of Fear)

हा आघात उत्सवाबरोबर संपत नाही. एकदा फटाक्यांशी भीती जोडली गेली की ती दृढ होते. एकाच आघातपूर्ण दिवाळीमुळे कुत्रा किंवा मांजर संध्याकाळच्या अंधाराला, उत्सवाच्या वासांना किंवा दूरच्या रहदारीच्या आवाजाला देखील घाबरू लागतात. कालांतराने, या 'कंडिशनिंग'मुळे त्यांना तीव्र चिंता विकार (chronic anxiety disorders) होऊ शकतात. त्या प्राण्याच्या भावनिक नकाशाचे ते कायमस्वरूपी पुनर्लेखन (rewriting) असते.

गिनी पिग आणि ससे यांसारखे लहान पाळीव प्राणी, जे नैसर्गिकरित्या शिकार असल्याने अति-सतर्कतेसाठी (hypervigilance) तयार असतात, ते सर्व अचानक आवाजांप्रति अधिक संवेदनशील बनू शकतात. पक्षी चंचल आणि अविश्वासू होऊ शकतात, तर काही मांजरी दीर्घकाळ टिकणारे वर्तणुकीतील बदल दर्शवतात आक्रमकतेपासून ते अलिप्त राहण्यापर्यंत.

जीवशास्त्र विरुद्ध संस्कृती (Biology Against Culture)

हा एक विसंगत विरोधाभास आहे: आपण प्रकाशाचा अंधारावरचा विजय साजरा करतो, पण आपल्या सर्वात निष्ठावान साथीदारांना भीतीच्या खाईत ढकलतो. आपण कुत्र्यांना कुटुंब आणि मांजरींना आपले बाळ म्हणतो, तरीही त्यांनी 'याची सवय करून घ्यावी' अशी अपेक्षा ठेवतो. पण विज्ञान स्पष्ट आहे बहुतेक प्राणी फटाक्यांना सरावत नाहीत. वेळेनुसार ते अधिक संवेदनशील बनतात. प्रत्येक दिवाळी ही केवळ भीतीने भरलेली रात्र नसते; तर वाढत्या ओझ्यावर आघाताचा आणखी एक थर असतो.

आपण म्हणतो की दिवाळी म्हणजे करुणा, नूतनीकरण आणि शांती. तरीही, जेव्हा आपण आपल्या घरांमध्ये आणि जगात राहणाऱ्या जीवांच्या नजरेतून आपल्या उत्सवाकडे पाहतो, तेव्हा आपण त्या मूल्यांनाच धोका देतो.

एका उज्वल भविष्याची अपेक्षा (A Kinder Future)

चांगली बातमी अशी आहे की बदल शक्य आहे. शांत फटाके (Silent fireworks) त्रासाशिवाय नेत्रदीपक दृश्य देऊ शकतात. ध्वनिरोधक आश्रयस्थान (Soundproof refuges), फेरोमोन डिफ्यूझर्स (pheromone diffusers) आणि आगाऊ संवेदनशीलता कमी करणारे प्रशिक्षण (desensitisation training) पाळीव प्राण्यांची चिंता कमी करू शकते. आणि सामूहिक स्तरावर, फटाक्यांची वेळ आणि तीव्रता मर्यादित करणारे नियम जगभरातील प्राण्यांसाठी या उत्सवाचे स्वरूप बदलू शकतात.

करुणा फक्त मानवापुरती मर्यादित नसावी. त्यात पलंगाखाली थरथरणाऱ्या कुत्र्याचा, कपाटामागे बसलेल्या मांजरीचा, घाबरून फडफडणाऱ्या पक्ष्याचा आणि टाकीत वेगाने फिरणाऱ्या माशाचाही समावेश असावा. केवळ तेव्हाच आपला उत्सव खऱ्या अर्थाने आपण म्हणतो तसा असेल. कारण आनंद जर भीतीवर अवलंबून असेल, तर तो मुळीच आनंद नाही. आणि जर प्रकाशाला दुसऱ्याच्या अंधाराची गरज असेल, तर आपण संपूर्ण मुद्दाच गमावला आहे.

(हा लेख इतरांना शेअर करुन आवाजाची तीव्रता कमी करण्याचा प्रयत्न करुयात.)