Shahu Maharaj Jayanti : शाहू महाराजांनी मर्यादित आयुष्यातही घडवला महाराष्ट्र, 8 मुद्द्यांमध्ये जाणून घ्या त्यांचे प्रेरणादायी विचार

राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे दूरदृष्टीचे, समाजोद्धारक आणि खऱ्या अर्थाने लोकनेते होते. त्यांना फक्त ५० वर्षांचे आयुष्य लाभले (१८८४–१९२२), परंतु त्यांनी सामाजिक न्याय, शिक्षण, खेळ, शेती आणि औद्योगिक विकास यांसारख्या क्षेत्रात अमूल्य योगदान दिले. 

आंबेडकरांसोबतची सामाजिक मैत्री

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि शाहू महाराज यांच्यातील संबंध हे एक आदर्श सामाजिक मैत्रीचे उदाहरण आहे. १९१९ मध्ये डॉ. आंबेडकर माणगावमध्ये दलित समाजाच्या सभेला उपस्थित होते. या वेळी काही लोकांनी शाहू महाराजांनाच आपले नेते म्हटले, तेव्हा शाहू महाराजांनी ठामपणे सांगितले, “तुमचे खरे नेते बाबासाहेब आंबेडकर आहेत.” बाबासाहेब लंडनमध्ये शिक्षण घेत असताना त्यांनी शाहूंना पत्र लिहून ब्राह्मणेतर चळवळीसाठी लंडनमध्ये काम करण्याची तयारी दर्शवली होती.

शासनाच्या केंद्रस्थानी सामाजिक समता

शाहू महाराज १८९४ मध्ये कोल्हापूर संस्थानाचे राजा म्हणून विराजमान झाले. त्यांच्या कारकीर्दीची सुरुवातच सामाजिक विषमतेविरुद्ध लढा देण्याच्या जाणीवेने झाली होती. त्यांची खासियत म्हणजे समाजाच्या तळागाळातील लोकांशी असलेली आत्मीयता. ‘राजा असूनही प्रजेसमवेत’ हा विचार त्यांनी आचरणात आणला.

विशेषतः अस्पृश्य आणि मागासवर्गीय समाजाच्या उन्नतीसाठी त्यांनी प्रामाणिक प्रयत्न केले. त्यांनी जातीच्या आधारावर वसतिगृहे स्थापन केली आणि शैक्षणिक संधी सर्वांसाठी खुल्या केल्या. अस्पृश्य विद्यार्थ्यांना वसतिगृह, शिष्यवृत्ती आणि विशेष मदत देणारे ते पहिले राजे होते.

आरक्षणाची पहिली पायाभरणी

महात्मा फुले यांनी मांडलेली आरक्षणाची संकल्पना प्रत्यक्षात आणण्याचे काम शाहू महाराजांनी केले. १९०२ मध्ये त्यांनी त्यांच्या संस्थानात आरक्षण लागू केले. ही संकल्पना होती की ज्यांना समाजाने मागे टाकले आहे, त्यांना न्याय देण्यासाठी त्यांना विशेष संधी द्यायला हवी. हीच विचारधारा पुढे संविधानात स्थान पावली.

शिक्षणासाठी जातीवर आधारित वसतिगृहे

त्या काळात ‘शिक्षण म्हणजे ब्राह्मणांचेच काम’ ही धारणा होती. समाजात ‘कुणब्याने अक्षराचे दर्शन घेऊ नये’ असे मानले जात होते. अशा परिस्थितीत शाहू महाराजांनी जैन, मराठा, ख्रिश्चन, अस्पृश्य आदी जातींसाठी स्वतंत्र वसतिगृहे उभारली. कोल्हापुरात आजही ही वसतिगृहे शाहूंच्या कार्याची साक्ष देत उभी आहेत.

खेळांची प्रेरणा, मल्ल विद्या आणि तालमी

शाहू महाराजांना कुस्त्यांबद्दल विशेष प्रेम होते. त्यांनी कोल्हापुरात अनेक तालमी उभ्या केल्या. पैलवानांसाठी राहण्याची व खाण्याची उत्तम सोय, मार्गदर्शनासाठी प्रगत वस्ताद यांची नेमणूक केली. त्यांनी केवळ कुस्तीचा प्रचारच केला नाही, तर शरीरसंपन्न आणि निरोगी समाज घडवण्याचा उद्देशही बाळगला.

औद्योगिकीकरण आणि सिंचन प्रकल्प

शाहूंनी कोल्हापुरात जयसिंगपूरसारख्या व्यापारी पेठा विकसित केल्या. ‘शाहू मिल’ हे औद्योगिक केंद्र निर्माण करून तेथे रोजगाराच्या संधी उपलब्ध केल्या. राधानगरी धरण बांधून लिफ्ट इरिगेशनसारख्या प्रगत सिंचन व्यवस्थेची सुरुवात केली. यामुळे कोल्हापुरात शेतीच्या उत्पादनात क्रांती झाली.

महिलांच्या शिक्षणाला आणि सन्मानाला प्राधान्य

शाहू महाराजांनी केवळ मुलांनाच नव्हे, तर मुलींनाही शिक्षणात समाविष्ट करण्यासाठी प्रयत्न केले. व्यायाम करणाऱ्या मुलींना सुरक्षितता लाभावी म्हणून त्यांनी शाळेभोवती कंपाउंड वॉल बांधून घेतले. हे त्यांचे मुलींबाबतचे संवेदनशील आणि आधुनिक दृष्टिकोन दाखवते.

साधेपणा आणि शेतकऱ्यांशी आत्मीयता

राजा असूनही शाहू महाराज साधेपणात जगले. ते स्वतःला ‘शेतकरी राजा’ म्हणवून घेत. शेतकऱ्यांच्या हितासाठी त्यांनी सहकारी चळवळीला प्रोत्साहन दिले. कोल्हापुरातील सहकारी बँका, साखर कारखाने, खरेदी-विक्री संघ यांचा पाया त्यांच्या विचारांतून घातला गेला.

आजही प्रेरणादायी

राजर्षी शाहू महाराजांचे विचार केवळ त्याकाळासाठीच नव्हते, तर आजच्या काळातही तितकेच प्रासंगिक आहेत. सामाजिक समता, शिक्षण, आरक्षण, महिला सक्षमीकरण, औद्योगिकीकरण, कुस्ती, सिंचन व्यवस्था, सहकार अशा अनेक क्षेत्रांमध्ये त्यांनी जो पाया रचला तो आजही उपयोगी पडतो आहे.

आज जेव्हा समाजात विषमता, जातीवाद, आणि आर्थिक असमानता वाढत आहे, तेव्हा शाहूंनी दाखवलेला मार्ग, त्यांच्या कार्यपद्धती आणि सामाजिक दृष्टिकोन हे नव्या पिढीला नवसंविधान देणारे ठरू शकतात.

त्यांच्या कार्याचा वारसा पुढे नेण्यासाठी त्यांच्या विचारांचा अभ्यास, प्रचार आणि प्रत्यक्ष कृती आवश्यक आहे. महाराष्ट्राच्या सामाजिक विकासात शाहू महाराजांचे योगदान हे अमूल्य असून, ते भारतीय लोकशाहीच्या खऱ्या मूल्यांचे प्रतीक आहेत.