काकोडा: फक्त ९० दिवस मिळणारी दुर्मीळ पावसाळी रानभाजी, स्थानिकांनी मानलेली आरोग्यदायी देणगी

महाराष्ट्रातील पावसाळ्यात येणारी काकोडा ही एक अल्पायुषी पण आरोग्यदायी रानभाजी आहे. जीवनसत्त्वे आणि खनिजांनी समृद्ध असलेली ही भाजी विविध आरोग्य फायद्यांसाठी ओळखली जाते, तरीही तिचा वापर करताना काळजी घेणे आवश्यक आहे.

पावसाळ्याचे ढग गरजू लागले की, महाराष्ट्रातील स्थानिक बाजारांमध्ये एका लहान हिरव्या भाजीची, काटेरी त्वचेसह, थोडक्या काळासाठी पण दिमाखात एन्ट्री होते. काकोडा, कंटोला, कारटुला किंवा काही घरांमध्ये फक्त "खेकडा" यांसारख्या अनेक नावांनी ओळखली जाणारी ही रानभाजी केवळ ९० दिवसांसाठी उपलब्ध असते, तरीही ती कायमची छाप सोडून जाते.

सह्याद्री, गोंदिया, कोल्हापूर आणि कोकणसारख्या ग्रामीण आणि आदिवासी भागांमध्ये वाढलेल्या लोकांसाठी काकोडा हे फक्त अन्न नाही. ती परंपरा, आरोग्य आणि जुन्या आठवणी यांचा एक मिलाफ आहे. आजीबाईंपासून ते आयुर्वेदिक वैद्यांपर्यंत, सर्वजण काकोडाला नैसर्गिक "शरीर स्वच्छ करणारे" मानतात. ही भाजी जीवनसत्त्वे B1 ते B12, कॅल्शियम, मॅग्नेशियम आणि झिंकने परिपूर्ण आहे. मधुमेहावर नियंत्रण ठेवणे, रक्तदाब नियंत्रित करणे, पचन सुधारणे, त्वचेचे आरोग्य सुधारणे आणि थकवा दूर करणे यासाठी ती उपयुक्त असल्याचे मानले जाते.

तरीही, आरोग्य तज्ज्ञ याला 'रामबाण उपाय' मानण्यापासून सावध करतात. ज्यांना आधीपासूनच काही वैद्यकीय समस्या आहेत, त्यांनी दैनंदिन आहारात काकोडाचा समावेश करण्यापूर्वी डॉक्टर किंवा आयुर्वेदिक तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.

स्वयंपाकघरात काकोडा वापरणे खूप सोपे आहे. बहुतेक घरांमध्ये पारंपरिक पद्धती वापरल्या जातात: पातळ कापून मोहरीच्या तेलात हिंग, जिरे, हळद, कांदा, टोमॅटो आणि मसाल्यांसोबत परतून थोड्या पाण्यात शिजवून घेतात. सुमारे २० मिनिटांत ती मऊ होते आणि बाजरीच्या भाकरीसोबत किंवा गरम भातासोबत तिचा आस्वाद घेता येतो.

पण तिची गोष्ट फक्त भाजीपुरतीच मर्यादित नाही. अनेक गावांमध्ये काकोडाचे लोणचे बनवून ते जास्त काळ टिकवले जाते किंवा उन्हात वाळवून साठवले जाते. काही लोक तर त्यापासून भजीही बनवतात. "याचे काटेही वाया जात नाहीत," असे काही जुने जाणकार अभिमानाने सांगतात.

शहरांमध्ये काकोडा अजूनही दुर्मिळच आहे, वर्षभर मिळणाऱ्या भाज्यांमुळे तिला अनेकदा दुर्लक्षित केले जाते. पण ज्यांनी तिच्यासोबत आयुष्य पाहिले आहे, त्यांच्यासाठी काकोडा हे एका क्षणिक घटकापेक्षा अधिक काहीतरी आहे – ती स्थानिक ज्ञान, हंगामी खाण्याची सवय आणि पुस्तकातून नव्हे तर हातांनी दिलेल्या पाककृतींचा आनंद यांची आठवण करून देते.

आजकालच्या गोठवलेल्या आणि जागतिक भाज्यांच्या जगात, काकोडाचे अल्पायुषी अस्तित्व आपल्याला हळूवारपणे एक संदेश देते की, आपल्या आसपास पिकणाऱ्या गोष्टींचा आस्वाद घ्या. निदान एका हंगामापुरता तरी.