जिथे बघाल तिथे प्रेतांचा खच, 3800 लोकांचा बळी घेणाऱ्या Bhopal Gas Tragedy चे विस्फोटक तथ्ये

Bhopal Gas Tragedy 40 Years : भोपाळ वायू दुर्घटनेच्या रात्री MIC वायूने हजारो जीव घेतले, पण आजही अनेक प्रश्न अनुत्तरित आहेत. सुरक्षा यंत्रणा बंद का होत्या? टाकी ओव्हरफिल का केली होती? मृत्यूचा खरा आकडा काय होता?  

Bhopal Gas Tragedy 40 Years : भोपाळ वायू दुर्घटना, ३ डिसेंबर १९८४ - एक असा दिवस, ज्याला जग आजही विसरू शकलेलं नाही. त्या रात्री युनियन कार्बाईडच्या कीटकनाशक प्लांटमधून ४० टनांपेक्षा जास्त मिथाईल आयसोसायनेट (MIC) नावाचा विषारी वायू गळती झाली आणि पाहता पाहता संपूर्ण भोपाळ मृत्यूच्या ढगांनी वेढले गेले. काही तासांतच हजारो लोकांनी आपला जीव गमावला, रस्ते मृतदेहांनी भरले आणि शहर धक्क्यात बुडाले. ही घटना केवळ एक औद्योगिक दुर्घटना नव्हती, तर कॉर्पोरेट निष्काळजीपणा, सुरक्षेचा अभाव आणि मानवी जीवनाकडे दुर्लक्ष करण्याचं सर्वात मोठं उदाहरण बनली. या दुर्घटनेने जगासमोर अनेक प्रश्न उभे केले की ही सुरक्षेतील चूक होती, यंत्रणेचे अपयश की एक लपवलेलं सत्य?

वायू कसा पसरला आणि ही आपत्ती का घडली?

हो.  टाकी E610 मध्ये 42 टन MIC होता, जो 30 टनांच्या सुरक्षित मर्यादेपेक्षा जास्त होता, ज्यामुळे देखभालीदरम्यान पाणी शिरल्याने एक्सोथर्मिक रिॲक्शन आणखी बिघडली. देखभालीदरम्यान पाणी शिरल्याने एक्सोथर्मिक रिॲक्शन झाली आणि वायू गळती झाली.

सुरक्षा यंत्रणा खरंच बंद होत्या का?

सर्वेक्षणानुसार, गॅस फ्लेअर सिस्टीम तीन महिन्यांपासून ऑफलाइन होती. एक सेफ्टी व्हॉल्व्ह आधीच निकामी झाला होता. म्हणजेच, जेव्हा वायू दाबाने बाहेर पडला, तेव्हा त्याला रोखणारी कोणतीही यंत्रणा अस्तित्वात नव्हती. यामुळेच विषारी वायू थेट भोपाळच्या लोकवस्तीत पसरला.

ही केवळ तांत्रिक चूक होती की कॉर्पोरेट कट होता?

युनियन कार्बाईडवर वायूच्या विषारीपणाची माहिती लपवल्याचा आरोपही झाला. सुरुवातीला त्यांनी सायनाईड पॉइझनिंग ट्रीटमेंटचा सल्ला दिला, पण नंतर तो मागे घेतला. अनेक तज्ज्ञांच्या मते, गळतीमध्ये हायड्रोजन सायनाईडदेखील होता, ज्यामुळे वाद आणखी वाढला.

तात्काळ मृत्यू आणि दीर्घकालीन परिणाम

वायू गळतीनंतर लगेचच किमान ३,८०० लोक मारले गेले. रस्ते मृतदेहांनी भरले होते आणि स्थानिक रुग्णालये पूर्णपणे तयार नव्हती. दीर्घकाळ, वाचलेले लोक कर्करोग, अंधत्व, श्वासोच्छवासाचा त्रास आणि रोजगाराचे नुकसान सहन करत राहिले. वायूच्या संपर्कात आल्याने नवजात बालकांमध्ये जन्मतः दोष वाढले. मृत्यूदर २००% पर्यंत वाढला, मृत जन्माच्या प्रमाणात १०% वाढ झाली आणि हजारो मुले आजारांसह जन्माला आली.

नुकसान भरपाई आणि न्यायाची कहाणी

१९८९ मध्ये भारत सरकारने ६ लाख पीडितांसाठी $470 दशलक्ष नुकसान भरपाई मिळवली. प्रत्येक पीडिताला सरासरी १५,००० रुपये मिळाले. पण ही रक्कम खूपच कमी होती. युनियन कार्बाईडचे सीईओ वॉरेन अँडरसन यांच्याविरोधात वॉरंट जारी झाले, पण अमेरिकेने प्रत्यार्पणास नकार दिला. २०१४ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला, कोणताही न्याय न होता.

पर्यावरण आणि प्राण्यांचे नुकसान

भोपाळ दुर्घटना केवळ मानवी जीवनापुरती मर्यादित राहिली नाही. हजारो म्हशी, गायी, कुत्रे आणि पक्षी मरण पावले. झाडे निष्पर्ण झाली आणि मासेमारीवर बंदी घालण्यात आली. घाण आणि विषारी मातीमुळे स्थानिक पाणी पिण्यायोग्य आणि स्वयंपाकासाठी लायक राहिले नाही. दुर्घटनेच्या ४० वर्षांनंतरही, प्रभावित भागात विषारी माती आणि पाणी आहे. आजूबाजूच्या वस्त्यांमधील भूजल पिण्यासाठी आणि स्वयंपाकासाठी दूषित झाले आहे. डाऊ केमिकल्सने प्लांट विकत घेतल्यानंतर साफसफाई करण्यास नकार दिला.

भोपाळ वायू दुर्घटना इतिहासातील सर्वात मोठी औद्योगिक आपत्ती का ठरली?

• टाकी ओव्हरफिल आणि विषारी वायूची गळती.
• अकार्यक्षम सुरक्षा यंत्रणा आणि सुरक्षेकडे दुर्लक्ष.
• कॉर्पोरेट कट आणि जबाबदारीचा अभाव.
• दीर्घकाळ चाललेले मृत्यू आणि गंभीर आरोग्य परिणाम.
• पर्यावरण आणि प्राण्यांचा विनाश.

भोपाळ वायू दुर्घटनेने संपूर्ण भारत आणि जगाला शिकवले की औद्योगिक सुरक्षा आणि कॉर्पोरेट जबाबदारीला हलक्यात घेतले जाऊ शकत नाही.